چرا زمین را شخم می زنند؟
یکی از مهمترین عملیات کشاورزی خاک ورزی و یا شخم زمین می باشد. همیشه بلافاصله بعد از شنیدن کلمه کشاورزی در ذهن افراد اولین مطلبی که به ذهن می رسد شخم زدن می باشد. هدف از شخم زدن در واقع تغییرات فیزیکی مناسب و مورد نیاز در خاک به منظور ارتقا و بهبود شرایط رشد و نمو گیاهان و محصولات کشاورزی می باشد. اصطلاح قابلیت کشت پذیری خاک به معنای رابطه ی بین شرایط فیزیکی خاک با رشد گیاه و محصول می باشد. در طول سالیان سال از گذشته تا به امروز گاو آهن در آماده نمودن بستر بذر و ریشه مورد استفاده ی گسترده ای قرار می گرفته است. گاو آهن های برگردان دار و همچنین گاو آهن هایی که در گذشته و همچنین در حال حاضر در کشورهای توسعه نیافته مورد استفاده قرار می گیرند از تکامل چنگک های چوبی ساخته شده اند که در گذشته و حتی امروزه در برخی نقاط به وسیله ی دام بر روی خاک و اراضی کشاورزی کشیده می شده است.
گاوآهن چیست؟
گاوآهن یا خیش ابزاری در کشاورزی برای کندن، زیر و رو کردن و شخم زدن زمین است که دارای تیغه یا تیغه‌های فولادی سنگین که به وسیله چهارپا به ویژه گاو بر روی زمین کشیده میشود.این ابزار با نوک تیز و برگشته به درون، سر آن به گردن گاو یا به تراکتور می‌بندند و با آن زمین را شخم می‌زنند.
برای خرید بذر گوجه کلیک کنید.
کار گاو آهن به عنوان ادوات کشاورزی
به طور عامیانه گاو آهن برگردان دار تنها گاو آهن نامیده می شود. گاو آهن شیاری در خاک ایجاد می نماید که خاک را از زمین جدا کرده و آن را بلند می نماید و بر می گرداند و در نتیجه اعمال زیر انجام می گیرد :
- با انجام عملیات شخم زنی با گاو آهن مقداری یا بخشی از خاشاک و بقایای گیاهی به زیر خاک می رود.
- انجام عملیات شخم زنی با خیش منجر به تهویه خاک می گردد و این امر تاثیر بسزایی در سلامت خاک و آماده سازی بستر بذر و ریشه می گردد.
- ادوات کشاورزی از قبیل گاوآهن منجر به افزایش نفوذ و جریان آب در خاک می گردد.
- با استفاده از گاو آهن اتفاقات بسیار جالبی برای خاک به وجود می آید به طوریکه علف های هرز یا در حین شخم زدن بریده می شوند و یا از ریشه کنده می شوند و یا با زیر و رو کردن به زیر خاک مدفون می شوند.
- از دیگر مزیت های شخم زدن با گاو آهن از بین بردن حشرات، تخم و یا لارو آنها می باشد که منجر به پاک سازی خاک می گردد که تاثیر بسزایی در رشد و نمو گیاهان خواهد داشت.
- موجب مخلوط شدن و ترکیب شدن خاک با انواع کودها از قبیل کودهای شیمیایی، دامی و سبز با خاک می شود.
- در آخر می توانیم به این نکته اشاره نماییم که ریشه ها و غده های زیرزمینی را زیر و رو می نماید و آنها را بر روی خاک می آورد.
انواع گاوآهن:
- گاوآهن برگردان دار
- گاوآهن بشقابی
- گاوآهن چیزل
- گاوآهن دوار
- گاوآهن زیر شکن
گاوآهن
گاواهن یا خیش مهمترین و اولین وسیله ای است که در تهیه بستر به کار می رود . از گاوآهن برای بریدن ، برگردانیدن و خرد کردن کامل یا ناقص لایه ای از خاک استفاده می شود. از نظر ساختمان و اجزای تشکیل دهنده چهار نوع گاو آهن قابل تشخیص می باشد :
الف- گاوآهن های سوکی یا برگردان دار ( moldboard plough ) :
وسیله ای است که خاک را بطور کامل زیرورو می کند و خاک عمقی را به سطح می آورد . این دستگاه بهترین وسیله برای دفن بقایای گیاهی و باز کردن ذرات خاک از یکدیگر است. در عین حال استفاده از این گاوآهن نتایجی را در بردارد که ممکن است در بعضی شرایط مطلوب نباشد. آوردن خاک عمقی به سطح، سبب اتلاف رطوبت اعماق خاک می گردد. چنین وضعی مناسب شرایط دیمکاری و یا محدودیت دسترسی به آب آبیاری نیست. گاوآهن سوک دار، خاک را بصورت ذرات کوچکی در می آورد که در معرض فرسایش آب و باد قرار می گیرد. هزینه کار آن زیاد است. بطور کلی از این گاوآهن موقعی کاربرد دارد که نرم کردن خاک تا عمق زیادی ضروری بوده و بخواهند زمین را به فاصله کوتاهی زیر کشت ببرند. گاوآهن سوکی خاک را بطورکامل زیر و رو کرده ، خاک سطحی را به زیر و خاک عمقی رابه سطح می آورد . این دستگاه بهترین وسیله برای دفن بقایای گیاهی و بازکردن ذرات خاک از یکدیگر است .
برای خرید بذر خیار کلیک کنید.
در عین حال استفاده از گاوآهن سوکی نتایجی در بر دارد که ممکن است در بعضی شرایط مطلوب نباشند . آوردن خاک عمقی به سطح سبب اتلاف رطوبت خاک عمقی می گردد . چنین وضعی مناسب شرایط دیم کاری و یا محدودیت دسترسی به آب آبیاری نیست . بکارگیری گاوآهن سوکی در اراضی گاورو خاک را بصورت ذرات کوچکی در می آورد و خاک درمعرض فرسایش آبی و بادی قرار می گیرد . هزینه کار این نوع گاوآهن نیز زیاد است . بطورکلی از گاو آهن سوکی هنگامی استفاده می شود که نرم بودن خاک تا عمق زیادی ( که در اغلب موارد از ۳۰ سانتیمتر تجاوز نمی کند ) ضروری بوده و اختلاط کامل بقایا باخاک هدف باشد .
ب- گاوآهن های بشقابی (disk plough) :
در خاکهای بسیار سخت ، پر از ریشه و سنگ مناسب هستند زیرا که خاصیت نچسبی ضعیف و یا خیلی ساینده دارند ولی بقایای گیاهی را بخوبی گاوآهن برگرداندار نمی پوشانند . هر واحد گاوآهن بشقابی یا دیسکی شامل صفحه ای بزرگ و کاسه ای شکل است به قطر ۵۰ تا ۹۵ سانتیمتر که در طول یک محور مرکزی می چرخد . ستونی از خاک که توسط لبه تیز بشقاب بریده می شود در سطح شیب دار بشقاب بالا رفته و ضمن این که ازهم پاشیده می شود به سمت راست گاوآهن بر می گردد . معمولاً چند واحد گاو آهن بشقابی روی یک شاسی قرار دارند و دستگاه با تراکتور کشیده می شود. چون طی حرکت در زمین و دراثر نیروی ناشی از مقاومت خاک ، بشقاب به حول محور خویش می چرخد ، گاو آهن بشقابی با سهولتی بیش از گاو آهن سوکی در خاکهای خشک ، متراکم و چمنی پیش می رود . میزان برگشت وخرد شدن خاک تابع زاویه برخورد بشقاب با خاک است و هر چه سطح بشقاب با جهت حرکت تراکتور زاویه عمودتری بسازد، برگشت خاک کاملتر خواهد بود. از این تغییر زاویه برای انجام نیمه شخم استفاده می کنند . گاو آهن های بشقابی که بطور مایل نسبت به جهت حرکت تراکتور در خاک پیش می روند به گاو آهن های بشقابی یک طرفه موسومند. کاربرد این گونه گاوآهن ها در انجام نیمه شخم است استفاده از گاو آهن بشقابی بیشتر در شرایطی توصیه میشود که گاوآهن برگرداندار قادر به کارکردن نباشد. این شرایط عبارتند از:
۱- خاکهای خیلی سخت و خشک که در آن گاوآهن برگرداندار به سختی نفوذ می‌کند.
۲- خاکهای چسبنده که در آن گاوآهن برگرداندار حالت خاک چسبی دارد.
۳- خاکهای بسیار ساینده، ناهموار و ریشه‌دار که عوامل فوق برای گاوآهن برگرداندار مضر است.
۴- زمین های با بقایای گیاهی خیلی زیاد و کلش‌دار
۵- نیاز به شخم عمیق‌تر ( از ۴۰ سانتی متر )
ج- گاوآهن های اسکنه ای ، قلمی یا چیزل ( chisel plough ) :
خیش در آنها بصورت مثلث و به شکل اسکنه است . زمانی که یک لایه غیرقابل نفوذ در خاک بوجود می آید از این گاوآهن استفاده می شود . عمل نیمه شخم توسط گاو آهن قلمی نیز انجام می شود . اسکنه (chisel) یا قلم پایه ای فولادی است که نوکی تیز و پاشنه ای شکل دارد . گاوآهن چیزل برعکس گاو آهن برگرداندار و بشقابی خاک را بر نمی‌گرداند. بلکه همانند گاوآهن ساده ایرانی ، تنها با نفوذ درون خاک ، آن را شکافته و شیاری در آن ایجاد می‌کند .
کاربرد
•استفاده از گاوآهن چیزل تنها در مواردی توصیه میشود که برگرداندن خاک ( علی رغم فواید آن ) توصیه نمی‌شود . این موارد عبارتند از:
•به منظور کنترل فرسایش خاک، نباید بقایای گیاهی را زیر خاک کرد.
•با محدود کردن تبخیر سطحی، بتوان شرایط لازم جهت نفوذ بهتر آب درون خاک و ذخیره‌سازی مناسب رطوبت درون آن را ایجاد نمود.
•توجه: با توجه به برگردان نشدن خاک توسط گاوآهن چیزل، مقاومت کششی آن در واحد عرض و در عمق معین، در حدود نصف مقاومت کششی گاوآهن برگرداندار است.
از این‌رو در صورت عدم ضروت زیر خاک کردن بقایای گیاهی، استفاده از گاوآهن چیزل اقتصادی‌تر بوده و سرعت کار با آن نیز می‌تواند بیشتر از گاوآهن برگرداندار باشد.
شکل و ابعاد پایه های فولادی بسیار متفاوت است، ولی می توان آنها را به سه اندازه بزرگ، متوسط و کوچک تقسیم نمود. نوع بزرگ آن که جهت بازکردن و شکستن لایه های فشرده شده خاک تحت الارض به کار می رود به زیر شکن (Subsoiler) موسوم است. معمولاً زیر شکن خاک را در اعماق ۴۵ تا ۷۵ سانتیمتری و گاهی بیشتر باز می کند درراس اسکنه های متوسط و کوچک بیلچه های کوچک و قابل تعویضی سوار می کنند. عرض و شکل بیلچه مورد نصب به هدف و شرایط کار بستگی دارد. مجموعه ای از اسکنه های متوسط را که روی یک شاسی سوار شده اند و در راس آن ها پاشنه های کم عرض و طویلی نصب گردیده اند، گاوآهن قلمی گویند. این نوع گاو آهن خاک را میشکافد ولی خاک و بقایای گیاهی را بطور کامل بر نمی گرداند، بلکه قسمتی از بقایا راهمراه با کلوخه های بزرگ در سطح خاک باقی میگذارد. این نحوه باز کردن خاک را نیمه شخم گویند. نیمه شخم در آیش زمستانه یا یکساله کاربرد دارد.
برای خرید بذر لوبیا سبز کلیک کنید.
انواع تیغه در چیزل : تیغه به نوک ساقه متصل شده و عامل اصلی شکافتن زمین میباشد که بر حسب نوع فرم آن، کاربرد بخصوصی خواهد داشت. تیغه پهن: پنجه‌غازی ( A تا F)، بیلچه‌ای (G) – تیغه باریک : قلمی (چیزل)
انواع مختلف بیلچه در گاوآهن قلمی برای نصب روی اسکنه های متوسط و کوچک
کولتیواتور پاشنه ای : تعدادی اسکنه کوچک را که روی یک شاسی سوار شده باشند کولتیواتور پاشنه ای گویند. بر روی کولتیواتورهای پاشنه ای می توان بیلچه های متنوعی سوار نمود. یک نوع بیلچه که عرض کمی داشته ولی طویل است برای خرد کردن کلوخه های خاک و وجین بین ردیفهای کاشت مورد استفاده قرا می گیرد.
کولتیواتور پنجه غازی : نوع دیگری بیلچه بصورت صفحه ای تقریباً افقی بر روی پاشنه سوار می شود وکولتیواتور پنچه غازی را بوجود می آورد. کولتیواتور پنچه غازی از نصب این بیلچه ها بر روی گاو آهن قلمی بوجود می آید . کولتیواتور برای از بین بردن علفهای هرز در بین ردیفهای کاشت و یا روی زمین فاقد محصول بکار می رود. معمولاً از کولتیواتورهایی که بیلچه نسبتاً عریض و تقریباً افقی دارند برای سله شکنی و وجین علفهای هرز استفاده می شود. از انواع بزرگ بیلچه (با بزرگترین فاصله دوبال در حدود ۳۰ سانتیمتر) برای ایجاد جوی و پشته های کوچک استفاده بعمل می آید.
د- گاوآهن ایرانی :
برای شخم زدن و زیر خاک کردن بذر در گذشته استفاده می شد. از معایب گاوآهن ایرانی ، عدم برگردان خاک ، عدم شخم یکسان در تمام سطوح ، عمق شخم غیر یکسان و منحرف شدن بر اثر برخورد به موانع می باشد . گاوآهن ایرانی عبارت از قطعه چوب بزرگ استوانه ای شکلی به نام کنده است که نوک تیز و شیب داری در جلو دارد . قسمت نوک تیز و شیب دار کنده را خیش گویند. خیش را بوسیله قطعه فلزی می پوشانند تا به استحکام ، دوام و راندمان گاو آهن بیافزایند.
کنده گاو آهن توسط یک محور به نام دیرک و تسمه هایی بنام یراق به قطعه چوبی به نام یوغ که روی گردن دام قرار می گیرد، متصل می شود. در روی کنده دسته ای برای هدایت گاو آهن نصب گردیده است . در انتهای دیرک و محل ارتباط یراق سوراخ هایی که به رأس آزاد دیرک نزدیک ترند وصل نمایند و درنتیجه طول موثر دیرک زیادتر شود، عمق کار گاوآهن بیشتر می گردد.
گاوآهن ایرانی خاک را زیر و رو نمی کند، بلکه خاک را می شکافد و باز می کند. گاو آهن ایرانی قادر به اختلاط بقایای گیاهی با خاک نیست و بستر مطلوبی را برای بذر بوجود نمی آورد. کلوخه های حاصل از کار این گاو آهن شرایط نامساعدی را برای سبز شدن بذر ایجاد میکنند. برای جبران چنین وضعی میزان بذر را زیاد و گاهی تا چهار برابر مقدار لازم درنظر می گیرند. کار گاو آهن ایرانی از نظر عدم زیر و روسازی خاک و باقی گذاردن بقایا روی سطح خاک مشابه گاو آهن قلمی می باشد . اما عمق کار گاوآهن ایرانی بسیار کمتر ازگاو آهن قلمی بوده که به نفوذ پذیری خاک بستگی دارد. گاوآهن ایرانی معمولاًشیارهایی به عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در خاک ایجاد می کند . چون فاصله دو شیار مجاور قابل کنترل نیست ، غالباً برای آن که قسمت هایی بصورت شخم نخورده باقی نماند ، دو شخم عمود بر هم می زنند . بطورکلی ، کیفیت کار گاو آهن ایرانی به مهارت کارگر و شرایط خاک بستگی دارد. بهترین نتیجه از نظر تهیه بستر بذر در وضعیت گاو رو بودن خاک بدست می آید. در زراعت سنتی، پس از دو شخم عمود بر هم توسط گاوآهن ایرانی، اقدام به بذرپاشی نموده و سپس بذر را با گاوآهنی که عمق کار آنرا کاهش داده اند با خاک اختلاط می دهند. با این حال عمق قرار گرفتن بذر در خاک قابل کنترل نیست.
شخم کاهشی یا شخم صفر: امروزه جایگزینی سیستم شخم حداقل یا زراعت بدون شخم با عملیات خاک ورزی رایج ، یکی از محورهای تحقیقات در خاکشناسی و اکولوژی گیاهان زراعی است. هدف اساسی در این روش، کاهش عملیات خاک ورزی در راستای جلوگیری از فرسایش خاک و نیز حفظ و ذخیره رطوبت بیشتر در خاک است.
