نام علمی:
.Nasturtium officinale R. Br
تیره:
Brassicaceae
گیاهشناسی
گیاه علف چشمه از تیره شب بو، گیاهی است علفی و پایا که اختصاصا در چشمه ها، مجاری باریک آب ها و نواحی مردابی می روید. از ساقه های خوابیده آن که عموما ضخیم و گوشت دار است، جا به جا ریشه های کوچک و سفید رنگ به صورت شبکه ای خارج می شود که ارتباط آن ها را در نقاط مختلف به زمین باعث می گردد.
برگ های آن متناوب، گوشت دار، مرکب از ۳ تا ۹ قطعه نامنظم، به رنگ سبز تیره و عاری از کرک است. در قسمت انتهایی ساقه آن، گل های سفید رنگی، مجتمع به شکل خوشه، ظاهر می شود که پس از آمیزش، هریک به میوه ای به صورت خورجین و به طول ۲ تا ۲.۵ سانتی متر تبدیل می گردد. دانه اش قهوه ای رنگ، مدور و واقع در دو ردیف در داخل میوه است.
علف چشمه، در جریان های ملایم آب زلال زندگی می کند و در تمام مدت تابستان نیز گل دارد. پراکندگی آن به صورتی است که در همه نواحی مشابه تا ارتفاعات ۲۰۰۰ متری یافت می شود. طول ساقه آن به تناسب شرایط محیط زندگی تفاوت می کند به طوری که در جریان های آب کم عمق، ساقه اش کوتاه ولی در جریان های آب نسبتا عمیق که زلال نیز باشد، از ۲ متر هم تجاوز می نماید.
نمونه هایی از این گیاه که در ارتفاعات زیاد به سر می برند معمولا طعمی تلخ دارند، برعکس نمونه هایی از آن ها که در اعماق زیاد آب می رویند، طعم تند خود را از دست می دهند.
پرورش علف چشمه از تیره شب بو در همه نواحی معمول است زیرا به حالت خام در سالاد و یا مانند سبزی خوردن با اغذیه مصرف می شود و چون طعم تند ملایم و مطبوع دارد و از سبزی های مفید نیز به شمار می آید، بیش از انواع دیگر مورد توجه است. برای پرورش آن باید دانه گیاه شب بو را در هنگام بهار، در حاشیه جریان های ملایم آب پاشید. به زودی گیاه سبزی با برگ های گوشت دار حاصل می شود که انشعابات ساقه اش، تمام کناره های جریان آب را به حالت پرپشت فرا می گیرد.
پرورش آن در تشتک های بزرگ چوبی که در ته آن مقداری خاک ریخته و روی آن را از یک قشر آب پوشانده باشند نیز معمول است. در طریقه اخیر باید آب ظرف را گه گاه عوض کرد. از پرورش آن، نژادهای مختلفی به دست آمده که بعضی از آن ها بسیار مورد توجه است. موقع برداشت محصول زمانی است که این گیاه شب بو داراری گل باشد زیرا فقط در این موقع است که گیاه دارای حداکثر اسانس می باشد. قسمت مورد استفاده گیاه، تمام اندام آن به حالت تازه است.
ترکیبات شیمیایی
علف چشمه دارای آهن، ید (به مقدار ۰.۰۵ درصد) منگنز، کلسیم، یک گلوکزید گوگرد دار و محلول در آب به نام گلوكوناستورتين (gluconasturtine) به فرمول C۱۵H۲۰O۹SN۲K یا ایزوسولفوسیانوراتیل بنزن است. این گلوکزید تحت اثر میروزین و در مجاورت آب، اسانسی می دهد که همان فنیل اتیل سنه ول (Phenylethylsenevol) می باشد. به علاوه دارای ویتامین های A و C به مقدار زیاد و ویتامین D به مقدار کمتر است.
مقدار آهن و ید در علف چشمه، بستگی به ترکیبات زمینی دارد که در آن جا رشد می کند. دانه این گیاه شب بو دارای موسیلاژی است که بر اثر هیدرولیز، موادی نظیر آرابینوز، رامنوز، گلوکز و اسید گالاکتورونیک acide galacturonique می دهد.
خواص درمانی
مصارف درمانی علف چشمه را به علت آن که سابقا بر اثر شباهت ظاهری برگ آن با بعضی از گیاهان مانند Cardamine ها، Sisymbrium ها و Barbarea ها، با آن ها اشتباه می گردید نمی توان در آثار قدما به طور مشخص پیدا نمود ولی آنچه که مسلم است آن است که سقراط مصرف آن را به عنوان خلط آور توصیه نموده بود و دیوسکورید (Dioscoride در قرن اول میلادی)، برای آن اثر مدر قائل بود.
در قرون وسطی از نظر درمانی، زیاد مورد توجه نبود. در قرون ۱۶ و ۱۷ برای آن اثر مدر و اشتها آور قایل بودند. از اواخر قرن نوزدهم، از علف چشمه به عنوان تصفیه کننده خون، رفع بیماری های ریه، سل، بیماری های معدی، زردی و غیره استفاده به عمل می آمد.
علف چشمه (به حالت خام و یا شیره آن)، دارای اثر ضد اسکوربوت قوی است به طوری که مصرف آن، عوارض ناشی از فقدان ویتامین C را در مدت کوتاهی رفع می نماید. برای آن اثر تصفیه کننده خون، نیرودهنده، مدر، اشتها آور، مقوی معده، آرام کننده دردهای عصبی، تب بر و کرم کش قایل اند. در موارد مذکور مخصوصا در طب عوام از آن استفاده به عمل می آید. مصرف آن در بیماری قند اثر مفید دارد.
علف چشمه ، به علت اثر خلط آور که دارد در بیماری های مزمن ریه نظیر نزله های ششی مزمن و برونشیت مزمن، می تواند مورد استفاده قرار گیرد به علاوه چون مدر است، در آب آوردن، بیماری های مجاری ادرار، عدم امکان دفع ادرار، از آن استفاده می گردد. مصرف آن در رماتیسم، نقرس، بیماری های کلیه، طحال و کبد، با آزمایش هایی که به عمل آمده، توصیه گردیده است.
مطالعات دانشمندانی نظیر C. Boccacio Inverni، Constantine Paul در سال ۱۹۹۳ نشان داد که مصرف این گیاه شب بو، باعث کم شدن مقدار قند در ادرار مبتلایان به بیماری قند می شود. ضمنا دانشمندانی نظير Chatin و M. Noel و عده ای دیگر، مصرف آن را در رفع اگزما، خارش های مهبلی، بعضی بیماری های پوست و ریزش موی سر موثر یافته، به بیماران توصیه نموده اند.
طبق بررسی های Dr. J. Brel، در تقویت پیاز موی سر، موثر واقع می شود. در استعمال خارج، اگر له شده این گیاه شب بو و یا پخته شده آن ( پس از افزودن ۳۰ گرم نمک طعام به ۵۰۰ گرم آن)، به صورت ضماد بر روی اولسرهای خنازیری یا اسکوربوتیک و یا زخم های چرکین گذاشته شود، در رفع آن ها اثر مفید نشان می دهد.
پزشکان عالی قدری نظیر Dr. H. Leclerc و J. Brel که مطالعات بسیار ارزنده در مورد تاثیر نباتات در علاج بیماری ها نموده اند، نتایج مختلفی از تاثیر این گیاه در رفع بیماری ها به دست آوردند که از جمله، مالش دادن شیره این گیاه بر روی پوست سر، برای جلوگیری از ریزش موی سر به طور قاطع است.
علف چشمه ترشح ادرار را زیاد می كند و قاعده آور است، برای خورد كردن سنگ كلیه خیلی موثر است، برای تحلیل نفخ و بادهای غلیظ معده و روده‌ها و بازكردن گرفتگی‌ها و انسداد و گرم كردن بدن و معده مفید است، محرک هاضمه و اشتها آور میباشد، رنگ رخساره را سرخ می‌كند، برای كاهش درد پهلو و درد طحال و رفع دل پیچه و درمان زخم روده نافع است.
خون روی از هر عضو را متوقف می‌سازد، تب بر و ضد انگل است و در بیماری‌های مزمن ریه و برونشیت‌های مزمن و بیماری‌های مجاری ادرار و استسقا مفید است، در موارد نتایج شفابخشی می دهد، مقدار قند را در ادرار مبتلایان به دیابت كاهش می دهد و در بیماری دیابت تاثیر مثبت و شفابخش دارد. در استعمال از خارج له شده بولاغ اوتی برای زخم های اسكوربوتی نتایج التیام دهنده دارد.
تذكر: در بعضی اشخاص ایجاد تشنجات دردناک مثانه و در برخی موارد عدم دفع ادرار می‌نماید، در زنان باردار موجب تشنج در رحم و در نتیجه باعث سقط جنین می‌گردد.
عوارض علف چشمه
مصرف این گیاه شب بو به حالت خام، گاهی عوارضی مشابه مسمومیت های حاصل از اغذیه فاسد را پیش می آورد. علف چشمه اگر پخته شود، قسمتی از خواص خود را از دست می دهد. باید قبل از مصرف آن به حالت خام، به خوبی شسته شود زیرا به علت زندگی گیاه در جریان های آب، غالبا ممکن است آلودگی به میکروب ها مخصوصا باسيل حصبه یا دوو کبدی (Douve du foie) داشته باشد. آلودگی اخیر، به علت مجاورت و یا وارد شدن مدفوع چهارپایان مانند گوسفند در آب محیط زندگی گیاه، پیش می آید. ضمنا باید توجه داشت که به کسانی که نسبت به علف چشمه حساسیت دارند از آن داده نشود.
ناسازگاری علف چشمه
مصرف این گیاه شب بو در بعضی افراد، ایجاد اسپاسم های دردناک مثانه و عدم دفع ادرار می نماید به طوری که ادرار به اشکال و به مقادیر کم، توام با درد دفع می شود. علت پیدایش این حالت را امروزه مربوط به اثر تحریک کننده اسانس گوگرد دار این گیاه شب بو بر روی مخاط های مثانه و مجاری ادرار می دانند. از قدیم الایام، هنگام مصرف این گیاه شب بو همیشه مردم توجه داشتند که از آن به زنان باردار داده نشود زیرا موارد مختلف سقط جنین، از مصرف آن پیش آمده بود.
مطالعات سال های اخیر نیز نشان داد که مواد موثره این گیاه بر روی ماهیچه های صاف اثر نموده، موجبات انقباض آن ها را فراهم می سازد در نتیجه، ضمن این که در مثانه ایجاد اسپاسم می کند، بر روی رحم زنان باردار نیز این حالت را به وجود می آورد. از این نظر می توان خاصیت درمانی آن را شبیه به آپيول (Apiol) دانست.
صور دارویی علف چشمه
علف چشمه باید به صورت خام مصرف گردد و یا آن که از شیره آن به حالت تازه، استفاده به عمل آید زیرا جوشاندن و یا پختن، موجب از بین رفتن قسمتی از اسانس آن و کاهش اثر درمانی گیاه شب بو می شود. ضمنا باید توجه داشت که اگر گیاه را پس از چیدن، در محلی قرار دهند تا تدریجا خشک شود، پس از خاتمه این عمل، ضمن زرد شدن ساقه و برگ، اثر سمی در آن ها به وجود می آید.
شیره این گیاه شب بو به مقدار ۶۰ تا ۱۵۰ گرم در روز، مخلوط در شیر یا جوشانده های سرد مصرف می شود زیرا اگر محلول های اخیر به حالت گرم باشند، باعث تبخیر مواد موثره گیاه می گردند.
شربت این گیاه شب بو که با افزودن ۷۵۰ گرم قند به ۵۰۰ گرم شیره آن به دست می آید. به مقدار ۴۰ تا ۱۰۰ گرم در روز، به حالت خالص و یا مخلوط در یک تیزان به کار می رود.
دم کرده آن که به نسبت ۳۰ تا ۴۰ در هزار با آب جوش در ظروف دربسته تهیه می شود (برای جلوگیری از عدم خروج اسانس)، اثری کمتر از سایر صور مذکور از نظر درمانی دارد. از علف چشمه، نوشیدنی با افزودن گیاهان دیگر به آن مانند C . Armoracia , Cochlearia officinalis و غیره که بدان ها اشاره شد، به دست می آورند که در درمان بیماری ها از آن استفاده می شود. در مورد عدم دفع ادرار می توان نصف لیوان شیره گیاه را با هم وزن آن روغن بادام یا روغن زیتون، مخلوط نموده مصرف کرد.
بهداشت پوست با علف چشمه
در استعمال خارج، از شیره تازه آن مخلوط با موادی به نسبت های زیر:
| شیره تازه علف چشمه | ۱۰۰ گرم |
| الكل ۹۰ درجه | ۱۰۰ گرم |
| اسانس ژرانیوم | ۱۰ قطره |
محلولی برای جلوگیری از ریزش موی سر (فرمول Dr. H .Leclerc )، به دست می آید که سابقا زیاد به کار می رفته است.
برای رفع لکه های پشت دست، صورت و ناحیه گردن ( کک مک)، ۳ قسمت شیره گیاه را با یک قسمت عسل به خوبی مخلوط می کنند و محلول حاصل را به صورت لوسیون، با پنبه به پوست دست یا صورت می مالند و پس از خشک شدن، با آب می شویند. از شیره تازه علف چشمه با شیره کاسنی (Cichorium intybus)، شاه تره و کاهو که به مقدار مساوی از هر یک به کار رفته باشد، سابقا به عنوان تصفیه کننده خون، استفاده به عمل می آورده اند.
چون علف چشمه، در آبی که ترکیبات آهن و ید داشته باشد پرورش می یابد، مقداری از این مواد را در خود جذب می کند، از این جهت اثر درمانی آن در بعضی بیماری ها مانند کم خونی و غیره قوی تر می شود. شیره تازه علف چشمه، پادزهر نیکوتین است و در موارد ضروری سابقا از آن به صورت تزریقات زیر جلدی، پس از استرلیزه کردن بدون مداخله گرما، استفاده به عمل می آمده است. مصرف علف چشمه به حالت خام در ایران معمول نبوده است ولی اخیرا با توجه به اختصاصات درمانی ارزنده مخصوصا اثر ضد اسکوربوت و مقوی معده که دارد، مصرف آن تدریج رواج یافته است.
محل رویش
علف چشمه یا بولاغ اوتی در جریان های آب غالب نواحی ایران، راه کرج به چالوس، محل رویش ارتفاعات سیاه بیشه (راه چالوس)، عمارلو، اطراف تهران، ری، گیلان، آذربایجان، شیراز، نزدیک بوشهر، سیستان و بسیاری نواحی دیگر می روید. از بین نمونه های مجاور این گیاه شب بو که در آن ها نیز گلوکزیدهای گوگرد دار یافت می گردد به ذكر یک نوع موجود در ایران به شرح زیر اکتفا می شود: .Nasturtium amphibium(L.) R. Br Rorippa amphibium (L.) Bes در آذربایجان اشنویه، کردستان و دژشاهپور در ارتفاعات ۱۳۰۰ متری می روید.
نحوه کاشت و تکثیر
تکثیر این گیاه به سهولت از طریق کاشتن دانه و یا قطعات ساقه ریشه دار آن انجام می گیرد. ولی آن چه که در این عمل اهمیت فراوان دارد ایجان گودال هایی است که در آن به طور مداوم آب در جریان باشد. آب جاری داخل گودال ها باید تازه، زلال، غیر اسیدی، فاقد املاح، آهکی و ترکیبات قابض باشد. زیرا املاح اخیر در صورت موجود بودن، به صورت ذرات ریز در سطح اعضای گیاه باقی مانده، ممانعت از رشد کلی آن می نمایند. با برسی هایی که به عمل آمده چنین نتیجه گرفته شده است که آب های آهن دار برای پرورش گیاه بسیار مناسبت دارد.
معمولا گودال هایی برای پرورش گیاه در نظر گرفته می شود که ۵۰ متر طول و ۳ متر عرض داشته باشند. در این گودال ها باید ۴۰ تا ۵۰ لیتر آب در ثانیه وارد گردد و جریان داشته باشد زیرا اگر آب محل پرورش گیاه، حالت جاری نداشته باشد، طعم برگ و سرشاخه های گیاه ناپسند می گردد.
جنس زمین گودال ها باید رستی و سفت باشد تا آب را از خود به نواحی عمقی نفوذ ندهد ولی چون ریشه گیاه باید در خاک نفوذ کند از این لحاظ به ارتفاع ۲۰ سانتی متر، خاک حاصلخیز و خاکبرگ دار، در کف گودال ها می ریزند. عمق این گودال ها معمولا ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر انتخاب می گردد. آن چه که در زراعت این گیاه اهمیت دارد این است که به طور دقیق، باید ترتیب وارد و خارج شدن آب در گودال ها داده شود، به علاوه طول گودال ها نباید از ۷۵ متر زیاد تر باشد تا در زمستان با تغییرات آب و هوایی که معمولا پیش می آید، تنظیم درجه گرمای محیط کشت با اشکال مواجه شود.
در بعضی نواحی، گودال ها را به نحوی به یک دیگر مربوط می سازند که جریان آب از گودالی به گودال دیگر به سهولت میسر گردد. از کود های لازم برای زراعت گیاه علف چشمه کود حیوانی نیمه تجزیه شده، همراه با خاکبرگ است. به علاوه برای آن که رشد ریشه های گیاه تامین گردد، باید علاوه بر کودهای شیمیایی، به مقدار ۳ تا ۴ کیلو گرم سوپر فسفات، یک کیلو فسفات پتاسیم و ۲ تا ۳ کیلو گچ، به هر ۱۰۰۰ متر مربع زمین زراعتی افزوده شود.
از معایب تکثیر از طریق کاشتن دانه آن است که محصول معمولا دیر تر به دست می آید به علاوه نوع محصول به دست آمده مرغوب نمی باشد و به همین علت است که اصولا در زراعت این گیاه از طریق مذکو کم تر استفاده می شود مگر در هنگامی که دسترسی به مزارع پرورش این گیاه در بین نباشد تا قطعات ساقه ریشه دار به منظور تکثیر، از آن تهیه شود.
در تکثیر از طریق کاشتن دانه معمولا دانه های رسیده را در اسفند تا فروردین و یا در تابستان، در سطح گودال های مذکور می پاشند و در این عمل نیز به نکات زیر توجه می نمایند:
چون علف چشمه دانه های بسیار ریز به رنگ زرد مایل به قرمز دارد، به طوری که هر یک گرم دانه آن شامل ۴۰۰۰ عدد و هر لیتر دانه، به وزن ۵۸۰ گرم می باشد از این جهت باید دانه ها را قبلا با ماسه مخلوط کردتا پاشیدن یکنواخت آن به مقادیری که مورد نظر است، تا حدی امکان پذیر باشد. قوه نامیه دانه گیاه ۵ سال دوام دارد. پس از پاشیدن دانه ها در سطح محیط کشت نیز به فاصله ۲ تا ۵ روز، به تناسب گرمای محیط کشت، دانه ها به شرحی که ذکر می گردد جوانه می زنند.
معمولا در ماه های اسفند و فروردین، پس از آن که آب وارد گودال کردند و آن را بعد از مدت کوتاهی خارج ساختند، دانه ها را به طور یکنواخت می پاشند و پس از آن که دانه ها جوانه زدند و گیاهان جوان رشد نسبتا کافی پیدا نمودند، به ملایمت آب را وارد گودال می سازند، زیرا سرعت جریان آب باعث ریشه کن شدن گیاهان جوان خواهد شد.
تکثیر از طریق دیگر یعنی کاشتن قطعات ریشه دار گیاه، در مرداد ماه باید انجام گیرد. در این هنگام، هر ۲ یا ۳ قطعه ریشه دار را با هم می کارند و در عمق نسبتا کم خاک آن ها را وارد می سازند. ترتیب کاشتن آن ها نیز به نحوی است که آن ها ار در امتداد خطوطی به فواصل ۸ تا ۱۰ سانتی متر از یکدیگر در عمق کم خاک وارد می کنند و همواره رعایت می نمایند که فاصله قطعات از یک دیگر ۸ تا ۱۰ سانتی متر باشد.
بعد از ۱۵ روز موقعی که قطعات به خوبی ریشه دوانیده، دارای اعضای هوایی گردیدند، آب را به ملایمت وارد گودال می سازند به طوری که تا ارتفاع ۳ تا ۴ سانتی متر، سطح کشت را فرا گیرد و اگر در این مواقع، آب زیاد تر از ارتفاع مذکور باشد، گیاه جوان در آب غوطه ور خواهد شد که برای نمو آن مناسب نیست.
در این هنگام باید توجه داشت که اگر کود قبلا به داخل گودال وارد نشده باشد، آن را در این موقع به محل کشت افزود، به نحوی که کود بیشتر در فواصل قطعات رویش یافته جای بگیرد و با این عمل، در موردی که قدرت جریان آب زیاد است، مانع ریشه کن شدن آن ها شود. پس از نمو نسبتا کامل گیاهان جوان آب به مقدار کافی وارد گودال می نمایند به طوری که ارتفاع آن معادل ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر در سطح کشت باشد تا با این ترتیب، گیاه بهتر رشد حاصل نماید.
از مراقبت های لازم محیط کشت آن است که توجه گردد، سطح گودال هیچ وقت خشک نشود و به علاوع علف های هرزه آبزی مانند: .Veronica beccabunga L .،Sium latifolium L، عدسک آبی و غیره از محیط کشت خارج گردند. خارج کردن عدسک های آبی بدین نحو صورت می گیرد که آب محیط کشت را از حد عادی زیاد تر می نمایند، به نحوی که گیاهان به حالت غوطه ور در داخل آن قرار گیرند سپس با یک شن کش، عدسک های آبی را از سطح آب خارج می سازند.
آفات مختلفی به زراعت گیاه حمله می نمایند که بعضی از آن ها باعث فساد برگ و ساقه ها و قوطه ور شدن آن ها در داخل آب می گردند. در این گونه موارد بهترین وسیله برای از بین بردن آن ها این است که ساقه های آفت دیده را از کلیه قسمت های مزرعه قطع نموده آن ها را در خارج از مزرعه بسوزانند. در مواقع یخبندان های شدید، باید گیاهان به حالت غوطه ور در آب درآیند.
بعد از هر برداشت محصول، باید گودال ها را نسبتا خشک نمود و کود گاو همراه با خاکبرگ بدان افزود و سپس آب در گودال برقرار کرد. معمولا ۳ تا ۴ هفته پس از کاشتن قطعات ریشه دار در گودال های آماده، می توان بهره برداری از گیاهان رویش یافته را آغاز نمود.
برای مصارف درمانی معمولا گیاهان را با ریشه از خاک خارج می کنند و پس از قطع ریشه ها، آن ها را به حالت تازه عرضه نموده انجام این کار را نیز به اواخر اردیبهشت تا مهر ماه موکول می نمایند. مراقبت های لازم و کندن علف های هرز معمولا در هر ۱۰ تا ۱۵ روز باید انجام گیرد، به علاوه درجه گرمای آب گودال ها باید به طور مداوم تحت کنترل دقیق باشد و ضمنا دقت گردد که گیاهان به مرحله گل دادن نرسند یعنی قبل از رسیدن به این مرحله، چیده شوند زیرا در غیر این صورت ۵۰ درصد از ازش تجارتی آن ها کاسته خواهد شد. اگرچه عده ای معتقدند که برای مصارف درمانی، گیاهان گل دار ارزش بیشتری دارند.
در مواردی که محصول خشک مورد نظر باشد باید این عمل خیلی سریع صورت گیرد یعنی در محلی که هوا به خوبی تهویه گردد، انجام شود. محصول خشک معمولا به صورت عاری از ریشه، به بازارهای دارویی عرضه می شود. هر قدر که آب محیط کشت تازه باشد محصول به دست آمده، جهت مصرف به حالت خام مرغوب تر خواهد بود. معمولا موقعی اقدام به چیدن گیاه می گردد که طول آن ها ۱۶ تا ۲۰ سانتی متر شود. در این موقع سرشاخه و برگ را از حد ۱۰ سانتی متری قطع می نمایند.
طبق برسی هایی که به عمل آمده، گودالی که ۵۰ متر طول و ۳ متر عرض داشته باشد، سالانه به طور متوسط معادل ۴۰۰ تا ۵۰۰ دوجین از بسته های ۲۵۰ تا ۲۷۵ گرمی، محصول می دهد.
علف چشمه به حالت وحشی در غالب نواحی کوهستانی شمال ایران یافت می شود، ولی کم تر برای مصارف تغذیه، از این گیاه مفید که در سلامت انسان تاثیر فراوان دارد استفاده به عمل می آید. به نظر می رسد که زراعت آن اخیرا در کشور ما معمول شده باشد.
