لودر سایت

نام علمی:

.Glycyrrhiza glabra L

تیره:

Fabaceae

شیرین بیان یکی از قدیمیترین گیاهان دارویی است. بیش از چهار هزار سال پیش بومیان درّه ها و دشتهای بین النهرین، آسیای صغیر و جنوب آسیا ریشۀ شیرین بیان را به پیشگاه فرمانروایان خود به نشانۀ عرض عبودیّت تقدیم می کردند. در کتیبه های به  جا مانده از اقوام آشوری و پاپیروسهای مصری به نام شیرین بیان اشاره شده است. قراعنۀ مصر با خواص شیرین بیان آشنایی داشتند و ریشۀ این گیاه را با آب می آمیختند تا نوشیدنی گوارایی به نام «مای سوس» به دست آورند. هم اکنون نیز از این نوع نوشیدنی در میان مردم مصر استفاده می شود(15). «دیوسکورید» حکیم یونانی در قرن اول میلادی در کتاب خود شیرین بیان را برای صاف کردن صدا و نرم کردن مزاج توصیه کرده است. «ابوعلی سینا» نیز در کتاب خود خواص درمانی شیرین بیان را بر شمرده است ..

«گلیسیریزاگلابرا» یک نام یونانی است و از دو واژۀ «گلیکیس» به معنی شیرین و «ریزا» به معنی ریشه مشتق شده است. «گلابرا» به معنای صاف و بدون کرک است که اشاره به بدون کردک بودن میوۀ این گیاه دارد.

از ریشۀ شیرین بیان در اکثر فارماکوپه ها به عنوان دارو یاد شده است. از مواد مؤثّرۀ این گیاه در صنایع داروسازی، نوشابه سازی، شیرین سازی و دخانیات استفاده می شود.

مواد مؤثّرۀ ریشۀ شیرین بیان مدر و ملین است و به واسطۀ وجود برخی فلاونوئیدها اثر مفیدی در معالجۀ زخم اثنی عشر و بیماریهای معدی دارد. از این مواد برای درمان بیماریهای مربوط به ریه مانند برونشیت نیز استفاده می شود.

شیرین بیان در سطوح وسیعی در کشورهای انگلیس، بلژیک، فرانسه، آلمان، ایتالیا، یونان و ترکیه کشت می شود .

گیاهشناسی

شیرین بیان گیاهی است چند ساله، مدیترانه ای و در جنوب شرق آسیا گسترش زیادی دارد. این گیاه از جنوب اروپا تا آسیای مرکزی میان دو عرض جغرافیایی 30 و 45 درجه نیم کرل شمالی می روید و کشورهای اسپانیا، ایتالیا، فرانسه، یونان، ترکیه، سوریه، عراق، ایران و افغانستان را در بر می گیرد.

ارتفاع شیرین بیان متفاوت و بین 100 تا 200 سانتی متر است. گیاه دارای شاخ و برگهای انبوه و فراوان است. برگها مرکب و دارای چهار تا هفت جفت برگچه و یک برگچۀ انتهایی است (شکل 8-1). رنگ برگچه ها سبز تیره است. گلها نامنظم و به رنگهای زرد، ارغوانی و یا بنفش و به صورت مجتمع در انتهای ساقه های گل دهنده مشاهده می شوند. طول گلها به بیش از یک سانتی متر می رسد. گیاه اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد – تیر) به گل می رود.

میوه به طول دو تا سه سانتی متر و خرمایی رنگ می باشد. طرفین میوه باریک و کم و بیش نوک تیز می شود. داخل میوه سه تا پنج دانۀ لوبیایی شکل به رنگ قهوه ای وجود دارد. پوستۀ دانه ضخیم و محکم و وزن هزار دانه 10 گرم است.

طول ریشۀ شیرین بیان متفاوت است و به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 30 تا 60 سانتی متر است. طول ریشه در مناطق خشک و خاکهای سبک به 200 سانتی متر هم می رسد.

شیرین بیان دارای واریته های متفاوتی است که مهمترین آنها عبارتند از :

واریتۀ تیپیکا: این گیاه به شیرین بیان اسپانیایی معروف است. میوه کاملاً صاف و بدون کرک است. ریشه رُست (استلون) ها قهوه ای رنگ و ضخامت آنها بین 6 تا 18 میلی متر می باشد.

واریتۀ گلاندولیفرا: این گیاه به شیرین بیان روسی معروف است و در جنوب روسیه گسترش زیادی دارد. پیکر رویشی آن کم و بیش چسبناک است. اندامهای زیرزمینی فاقد ریشه رُست است ولی ریشه های متعددی به ضخامت پنج سانتی متر تولید می کند. پوست ریشۀ این گیاه فلس دار و قهوه ای رنگ است. شیرینی آن ملایم و کم و بیش تندمزه است.

واریتۀ ویولاسه: این گیاه به شیرین بیان ایرانی معروف است و عمدتاً در فلات ایران می روید. ریشه های این گیاه بسیار ضخیم است.

واریته پالیدا: این گیاه به شیرین بیان آناتولی (ترکیه ای) معروف است. ضخامت ریشه ها به هشت سانتی متر می رسد.

مهمترین مادۀ مؤثّرۀ ریشۀ شیرین بیان را «اسید گلیسیریزیک» تشکیل می دهد. این ماده 50 مرتبه از شکر شیرین تر و مقدار آن متفاوت است و به نوع گیاه (واریته) و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 5 تا 20 درصد می باشد. مقدار اسید گلیسیریدیک برخوردار است.

مقدار این ماده با سن گیاه افزایش می یابد به طوری که ریشه در سالهای آخر عمر دارای بیشترین مقدار اسید گلیسیریزیک می شود.

از هیدرولیز اسید گلیسیریزیک دو مولکول اسیدگلوکورونیک ویک مولکول اسیدگلیسیرتیک به دست می آید.

ریشه شیرین بیان دارای اسید 2- بتا – گلوکورونوزیل- گلوکورونیک و ایزولیکیریتیجنین- 4- گلوکوزید و همچنین ساپونین و اسیدهای تانیک است .

علاوه بر گلیسیریزین، ایزولیکیریتین و ایزولیکیریتیجنین و همچنین کومارین (هرنیارین و اومبلی فرن) رد ریشۀ این گیاه ساخته و ذخیره می شود.

ریشۀ شیرین بیان شامل نشاسته (3 درصد)، گلوکز (8/3 درصد)، ساکاروز (4/2 تا 5/6 درصد) آسپاراژین، چربی (8/0 درصد)، رزین، مانیتول، و مواد تلخ نیز می باشد.

گلیسیریزین نمکهای پتاسیم، کلسیم و منیزیم اسید گلیسیریزنیک است و گلیسیریزین تجارتی نمک آمونیم اسید گلیسیریزیک می باشد. وجود ویتامین ب در ریشه شیرین بیان توسط تعدادی از محققان نیز گزارش شده است .

خواص دارویی و کاربردها

شیرین بیان، یکی از طعم دهنده های مواد غذایی و فراورده های غذایی است.شیرین بیان زمانی که به عنوان یک محصول غذایی استفاده می شود, فواید سلامتی یا عوارض جانبی ندارد. زمانی که به عنوان یک محصول دارویی استفاده می شود, ممکن است اثرات نامطلوب و ناخواسته ای بر بدن ایجاد کند.در طب جایگزین به عنوان یک کمک موثر در درمان سوزش معده در ترکیب با گیاهان یا عصاره های دیگر استفاده می شود.

شیرین بیان می تواند در درمان علائم اگزما (خارش, تورم و قرمزی) موثر باشد.سایر استفاده ها با تحقیقات شامل درمان پسوریازیس, زخم شانکر, سندرم روده تحریک پذیر, کلسترول بالا, گرفتگی عضلات, درد ناشی از سرطان, ورم مفاصل, زخم معده و بسیاری از شرایط دیگر است.

مشخص نیست که آیا شیرین بیان در درمان همه بیماری ها موثر است یا خیر چراکه استفاده دارویی از این محصول توسط FDA تایید نشده است برای همین شیرین بیان نباید به جای داروها برای شما تجویز شود بلکه اغلب به عنوان یک مکمل گیاهی فروخته می شود ؛ مکمل های گیاهی سلامتی که باید از یک منبع معتبر خریداری شوند.

نیازهای اکولوژیکی

از آنجا که منشأ این گیاه نواحی مدیترانه است در طول رویش به هوای گرم و آفتاب کافی نیاز دارد. ریشۀ این گیاه در خاکهای شنی با ضخامت زیاد گسترش زیادی یافته و عملکرد آن نیز افزایش می یابد.

شیرین بیان در دمای 6 تا 25 درجۀ سانتی گراد می روید.

شیرین بیان گیاهی نور پسند است. نورکافی سبب افزایش مواد مؤثّرۀ ریشه می شود. این گیاه به آب و مواد و عناصر غذایی کافی نیاز دارد. در مرحلۀ گلدهی آب کافی باید در اختیار گیاه قرار گیرد. شیرین بیان معمولاً در مناطقی که مقدار بارندگی سالانه بین 400 تا 1160 میلی متر باشد می روید.

محققان معتقدند برای کاشت این گیاه باید از زمینهای شنی با لایه های ضخیم خاک و غنی از ترکیبات کلسیم استفاده کرد (7).

«پی اچ» خاک برای شیرین بیان بین 5/5 تا 2/8 مناسب است .

تناوب کاشت

چون شیرین بیان برای چند سال (10 تا 15 سال) در یک منطقه باقی می ماند و رویش اولیۀ این گیاه بسیار کند و  بطیی است از این رو آن را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که سبب گسترش علفهای هرز نشوند. گیاهان و جینی گیاهان مناسبی برای تناوب کشت با شیرین بیان هستند.

مواد عناصر غذایی مورد نیاز

مواد و عناصر غذایی کافی نقش عمده ای در افزایش عملکرد ریشه و مقدار مواد مؤثّرۀ آن دارد. فصل پاییز افزودن 30 تا 40 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده، به زمینهایی که شیرین بیان کشت می شود مناسب است و سبب افزایش عملکرد ریشه می شود. فصل پاییز هنگام آماده سازی زمین باید 50 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر به خاک اضافه کرد.

آماده سازی خاک

چون شیرین بیان ریشۀ طویلی دارد، برای کشت آن از زمینهایی که از ضخامت زیادی برخوردارند باید استفاده کرد. فصل پاییز پس از افزودن کود حیوانی مورد نیاز گیاهان شخم عمیقی (به عمق 40 تا 70 سانتی متر) زده می شود. زده می شود. پس از اضافه کردن کود فسفرۀ مورد نیاز زمین را تسطیح کرده و بستر را برای کشت گیاه باید آماده نمود.

تاریخ و فواصل کاشت

اوایل بهار (فروردین) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. فاصلۀ ردیفهای کاشت از یکدیگر 60 سانتی متر و عمق بذر موقع کاشت 2 تا 3 سانتی متر مناسب می باشد. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 12 تا 15 کیلوگرم است.

اوایل بهار (فروردین – اردیبهشت) نیز درمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانۀ هوای آزاد (کشت غیر مستقیم) می باشد. فاصلۀ ردیفها از یکدیگر در خزانه 30 تا 40 سانتی متر مناسب است. عمق بذر شیرین بیان موقع کاشت باید 2 سانتی متر باشد. در کشت غیر مستقیم مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 5/0 تا 1 کیلوگرم می باشد. اواسط پاییز (آبان) هنگامی که ارتفاع نشاءها به 20 تا 25 سانتی متر رسید آنها را باید در ردیفهایی به فاصله 60 تا 80 سانتی متر در زمین اصلی کشت کرد. فاصلۀ دو بوته روی ردیف کاشت 40 تا 50 سانتی متر مناسب است.

زمان مناسب برای تکثیر رویشی شیرین بیان اواسط پاییز (آبان) است. فاصلۀ ردیفها از یکدیگر 60 تا 80 سانتی متر و فاصلۀ دو بوته در طول ردیف 30 تا 40 سانتی متر مناسب است. عمق مطلوب برای کاشت قطعات ریشه ای متفاوت و به بافت خاک و رطوبت محیط بستگی دارد. به طوری که این عمق در خاکهای سبک 15 تا 20 سانتی متر و در خاکهای سنگین 10 تا 12 سانتی متر توصیه می شود. تکثیر رویشی شیرین بیان اقتصادی تر است و اغلب از این روش برای تکثیر این گیاه استفاده می شود .

روش کاشت

شیرین بیان را می توان توسط بذر و یا از طریق رویشی تکثیر کرد. از آن جا که بذر شیرین بیان پوستۀ ضخیمی دارد و این پوسته قوۀ رویشی آن را کاهش می دهد، قبل از کاشت باید خراشهای مناسبی در سطح پوسته ایجاد کرد. تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد.

کشت مستقیم: شیرین بیان را در زمان مناسب به صورت ردیفی با فواصل ذکر شده کشت می کنند. پس از کاشت زمین را باید به مقدار کافی آبیاری کرد.

کشت غیر مستقیم: در زمان مناسب بذرها را در خزانۀ هوای آزاد که بستر آن به همین منظور آماده شده است کشت می کنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک غلتک مناسبی باید زده شود. آبیاری منظم و مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده ای در سرعت رشد شیرین بیان دارد. در اواسط پاییز اقدام به انتقال نشاءها به زمین اصلی می شود. برای هر هکتار زمین به 30 هزار نشاء نیاز می باشد.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم ریشه انجام می گیرد. گیاهان سه تا چهار ساله را باید از خاک خارج کرد. پس از تمیز کردن ریشه، قطعاتی به طول 15 تا 25 سانتی متر از آن جدا و در عمق مناسب کشت می شوند. در هر هکتار زمین به 40 تا 70 هزار قلمۀ ریشه ای نیاز است.

محققان (9و 10) در تحقیقات خود نشان داده اند که بیشترین عملکرد ریشه هنگامی به دست می آید که برای کاشت از قطعات ریشه به طول 21 تا 30 سانتی متر و به ضخامت 4/1 تا 2 سانتی متر استفاده شود.

پس از کشت بلافاصله باید زمین را آبیاری کرد.

مراقبت و نگهداری

رویش گیاهان از اواسط بهار آغاز می شود. رشد شیرین بیان در سال اوّل رویش کند و بطیی است و علفهای هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یایند، لذا، کنترل علفهای هرز قبل از کاشت و نیز تهیۀ بستر فاقد علف هرز ضرورت دارد. از این رو در سال اوّل رویش علفهای هرز را به طور مکانیکی (با دست یا کولتیواتور) باید وجین کرد.

در فصل بهار به منظور توسعۀ ریشه قبل از ریزش برگها، ساقه های شیرین بیان را از فاصلۀ 10 سانتی متری سطح زمین باید قطع و از زمین خارج کرد.

تاکنون آفت یا بیماری خاصی بر روی شیرین بیان مشاهده نشده است .

برداشت محصول

چنانچه شیرین بیان به روش رویشی تکثیر شده باشد سه تا چهار سال ولی اگر تکثیر توسط بذر انجام گرفته باشد پنج تا شش سال پس از کاشت می توان ریشه را برداشت کرد .

زمان مناسب برای برداشت ریشه فصل پاییز پس از خشک شدن اندامهای هوایی بر اثر سرماست. ریشه ها را در سطوح کوچک کشت با دست ولی در مقیاس وسیع با ماشینهای مخصوص، برداشت می کنند. از آن جا مواد مؤثّرۀ ریشۀ شیرین بیان در آب حل می شود لذا ریشه ها را خیلی سریع و با آب جاری باید شست. پس از تمیز کردن، پوست ریشه ها را باید جدا کرد، سپس آنها را به قطعات 10 تا 15 سانتی متری تقسیم و خشک نمود. برای خشک کردن ریشه نباید از نور مستقیم یا درجۀ حرارت بالا استفاده کرد. چنانچه از خشک کنهای الکتریکی استفاده شود دمای مناسب 40 درجۀ سانتی گراد می باشد. ریشه های خشک شده ترک خورده و شکاف برمی دارند.

عملکرد ریشۀ خشک در گیاهان سه ساله به 5/1 تا 2 تن در هکتار می رسد. نسبت ریشه های تازه به خشک 5/3 به 1 می باشد.

نویسنده پست: شقایق کلهر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *