همه چیز درباره گیاه پیرتر (گل حشره کش)

نام علمی:

Tanacetum cinerariaefolium

تیره:

Asteraceae

کاشت و تولید پیرتر در جریان جنگ جهانی اول به منظور حفاظت سربازان علیه شپش ، ساس ، کنه و دیگر حشرات موذی و همین طور به عنوان ماده ای که باعث نابودی پشه مالاریا می شد مورد توجه قرار گرفت . ژاپن اوایل جنگ جهانی دوم (سال 1933) 12500 تن گل پیرتر تولید کرد .

اوایل سال 1940 با کشف و ساخت حشره کشهای شیمیایی (مانند د.د.ت و اچ . سی. اچ) کشت و تولید پیرتر به نحو چشمگیری کاهش یافت .

از اواخر سال 1960 کاربرد و استفاده از سمومی که ماده موثره آنها را ترکیبات هیدرو کربنی کلردار تشکیل می داد ممنوع اعلام شد . از این رو کاشت پیرتر مجددا” مورد توجه قرار گرفت و به دلیل اهمیت این گیاه توجه گیاه شناسان و بیولوژیستها بیش از پیش به آن جلب شد . گل پیرتر حاوی مواد موثره حشره کش است . این گلها آسیاب شده و به صورت پودر در می آیند و از آن برای نابود کردن حشرات استفاده می شود . در حال حاضر ماده موثره پیرترین به صورت پودر ، مایع و یا به شکل اسپری فرآوری به بازار عرضه می شود .

ماده موثره این گیاه تاثیر بسیار کمی بر پستانداران دارد (مقدار کشنده 1500 میلی گرم بر هر کیلوگرم وزن بدن) . در بدن انسان انباشته نمی شود ، از این رو برای انسان و حیوانات خونگرم سمی و مضر نیست به همین جهت از گیاه پیرتر برای مبارزه و کنترل حشراتی که باعث آلودگی مواد غذایی می شوند و سلامتی عمومی را به خطر می اندازند می توان استفاده کرد . اخیرا” برای مبارزه با آفات خانگی از ماده موثره این گیاه (پیرترین) استفاده می شود .

پیرترین در طیفی وسیع سبب مرگ گونه های مختلف حشرات می شود . ابتدا بر سیستم عصبی حشرات اثر گذاشته باعث تشنجهای عضلانی آنها می شود ، سپس در آنها رخوت و سستی و سرانجام مرگ را به همراه می آورد . به طوری که ، حشرات به هیچ وجه تاب مقاومت در مقابل پیرترین را ندارند . به منظور افزایش تاثیر ((پیرترین)) از بعضی مواد به عنوان مکمل استفاده می شود . ((سزامین)) یکی از مکملهاست . این ماده به تنهایی خاصیت حشره کشی ندارد ولی اگر با ((پیرترین)) ترکیب شود تاثیر آن را بیشتر و مدت زمان تاثیر را نیز طولانی تر می کند . به لحاظ تاثیر قوی ((پیرترین)) بر حشرات و نداشتن تاثیر سوء و مضر بر انسان ، مواد غذایی و محیط زیست ، همه ساله بر متقاضیان این گیاه اضافه می شود . تولید سالانه گل خشک پیرتر 22000 تن می باشد که از این مقدار 14000 تن (بیش از 60 درصد کل تولید) در کشور کنیا و بقیه در کشورهای تانزانیا ، مرکز و جنوب آمریکا ، ژاپن ، یوگوسلاوی و هندوستان تولید می شود .

گیاهشناسی

پیرتر گیاهی علفی و چندساله است . این گیاه 10 تا 15 سال عمر می کند و منشا آن سواحل دریای دالمات یوگسلاوی و شبه جزیره بالکان گزارش شده است . این گیاه در ارتفاع 500 تا 2000 متری از سطح دریا در نواحی کوهستانی و صخره ای (در نواحی شیب دار کوهها) و همچنین مناطق بیابانی (با ضخامت کم خاک) دارای آب و هوای گرم می روید .

تا کنون 300 گونه متعلق به جنس کریزانتوم شناخته شده است که تعداد کمی از آنها ارزش اقتصادی دارند . مهمترین گونه های متعلق به این جنس عبارتند از : سینه راریافولیوم ، کوکسی نیوم (با روزیوم هم نام است) و مارشالکی که واژه پیرتر به آنها اطلاق می شود .

ریشه پیرتر دارای ریزومی کوتاه است و ضخامت آن بین 5/0 تا 2 سانتی متر می باشد . از این رو ریزوم ریشه های متعددی به طول 15 تا 20 سانتی متر ، استوانه ای شکل و به رنگ قهوه ای تیره منشعب می شوند . ریشه پیرتر سطحی و افشان است . از قسمت فوقانی ریزوم ، ساقه های متعددی به ارتفاع 30 تا 50 سانتی متر ، خارج می شود . ساقه شیاردار ، پنج تا شش ضلعی و پوشیده از کرکهای ظریف و خاکستری رنگ است . برگها بریدگی دار (هر برگ دو تا سه بریدگی دارد) و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار می گیرند . گلها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند . هر بوته معمولا” 100 تا 200 گل تولید می کند که در شرایط اقلیمی مناسب از نظر خاک ، آبیاری ، درجه حرارت و نور تعداد آنها به بیش از 400 گل نیز می رسد . قطر گلهای کاملا” باز شده بین 5/2 تا 5 سانتی متر است . گلچه های زبانه ای سفید و گلچه های لوله ای زرد رنگ می باشند . گیاه یک پایه است . بذر پنج وجهی ، به طول 3 تا 5 میلی متر و به ضخامت 1 تا 5/1 میلی متر و در ناحیه طولی آن شیارهایی وجود دارد . در سطح بذر همچنین کرکهای بسیار ظریفی مشاهده می شود . وزن هزار دانه 1 تا ½ گرم است .

بذرها 3 الی 4 سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند .

تمام اندامهای هوایی گیاه دارای ماده موثره ((پیرترین)) است که مقدار آن در قسمتهای مختلف متفاوت می باشد . مقدار آن در برگها کم ولی در ساقه بین 1/0 تا 15/0 درصد است . در گلها بین 5/0 تا 5/2 درصد است . بیشترین مقدار ((پیرترین)) در بذرها ساخته شده و ذخیره می شود و بین 2/2 تا 5/4 درصد است . در گلچه ها بین 2/0 تا 4/0 درصد و در براکته ها و گریبانکهای گل بسیار کم و در حدود 15/0 درصد است . ((پیرترین)) مرکب از شش ترکیب مختلف شیمیایی است که به دو گروه ((پیرتروئید1 و2)) تقسیم می شود . گروه ((پیرتروئید 1)) شامل ((پیرترین1)) ، ((سینرین1)) و ((جازمولین1)) و همچنین استراسیدهای یک کربنه است . در حالی که گروه ((پیرتروئید2)) را ((سینرین2)) ، ((جازمولین2)) و استر اسیدهای دوکربنه تشکیل می دهد . استر اسیدهای یک کربنه نسبت به استر اسیدهای دوکربنه ده برابر فعالترند و 30 تا 70 درصد کل ((پیرترین1)) را استر اسیدهای یک کربنه تشکیل می دهد و 40 تا 65 درصد استراسیدهای یک کربنه را ((پیرترین1)) تشکیل می دهد. گیاه پیرتر 10 تا 15 سال عمر می کند ، ولی 4 تا 5 سال بازدهی اقتصادی دارد . به طوری که پس از این مدت گیاه پیر شده و عملکرد گل و درنتیجه مقدار تولید مواد موثره آن نیز کاهش می یابد . بذرها 3 الی 4 سال از کیفیت رویشی مطلوبی برخوردارند . رویش بذرها نیز بسیار کند و بطئی است . رویش بذر پس از هشت روز آغاز می شود و پس از 15 تا 20 روز تمام بذرها سبز می شوند . رشد گیاه در سال اول رویش ، بسیار کند است و پس از 5/2 تا 3 ماه ارتفاع آن به 8 تا 10 سانتی متر می رسد . در سال اول رویش گیاهان به گل نمی روند یا در صورت به گل رفتن تعداد آنها بسیار کم و ناچیز خواهد بود . گیاهان از سال دوم رویش به گل می روند . اولین گلها اواخر بهار (خرداد) ظاهر می شوند و گلدهی تا اوایل تابستان (مرداد) ادامه می یابد . گلدهی در اواخر تابستان به حداقل می رسد . میوه (بذرها) به تدریج از اوایل تابستان (اواخر تیرماه) می رسد .

کاربردها        

از بین بردن آفات گیاهی

پیرتر ها برای از بین بردن برخی از حشرات، آفات گیاهی نظیر آفات حشره ای سبزی و درختان میوه نیز تا حدودی البته ضعیف می تواند موثر باشد.

از بین بردن کرم آسکاریس

در گذشته برای از بین بردن کرمهای اسکاریس و کدو، ۱۵-۱۰ گرم از این گیاه را بصورت حب یا گرد همراه با یک مسهل می خورند ولی به علت سمیت آن فعلاً مصرف نمی شود.

خاصیت پیرتر در دامپزشکی

در دامپزشکی برای از بین بردن کرم شکم در اسب، گاو و سگ با دوزهای متفاوت مصرف دارد.

از بین بردن حشره انگور

در گذشته معمول بوده که برای مبارزه با لارو تخمهای نسل اول حشرۀ Cochylis که به انگور حمله می کند. 1500گرم گل خشک پیرتر را در الکل می خیسانند و پس از آن یک محلول آبی شامل 2 کیلو گرم صابون سیاه مخلوط با خیساندۀ پیرتر را در مقداری آب ریختند که مجموعاً 10 لیتر می شد. این محلول را در خرداد ماه با سمپاش فشاری روی خوشه های انگور می پاشیدند.

نیازهای اکولوژیکی

پیرتر در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد . آب فراوان برای این گیاه مناسب نیست و سبب خشک شدن آن می شود . سرمای زمستان را بخوبی تحمل می کند ولی سرماهای شدید و طولانی برای گیاهان جوان مضر است . عده ای از محققان معتقدند که سرمای زمستان برای این گیاه مفید است و باعث افزایش عملکرد گل و همچنین بهبود در کیفیت مواد موثره آن می شود . رشد و نمو این گیاه در سایه ، نه تنها سبب کاهش تعداد گلها می شود بلکه سبب کاهش ماده موثره ((پیرترین)) به میزان 50 درصد می شود .      

پیرتر گیاهی است خشکی دوست و رویش آن در مناطق گرم و خشک با موفقیت انجام می گیرد .

برای کاشت پیرتر تغییرات درجه حرارت در ماههای آبان – آذر بین 3/15 تا 4/22 درجه سانتی گراد و حداقل آن در ماههای آذر – دی 25/5 درجه سانتی گراد تا 35/12 درجه سانتی گراد در ماههای اردی بهشت – خرداد بلامانع است .

تحقیقات نشان می دهد : اگرچه کاشت گیاه پیرتر در خاکهای شور با موفقیت امکان پذیر است ولی برای تولید انبوه این گیاه باید از زمینهای غیرشور، آهکی ، مسطح یا کمی شیب دار و از خاکهای شنی با زه کش مناسب استفاده کرد .                        

عده ای از محققان معتقدند اگر گیاهان در سال اول رویش تحت آبیاری منظم و به موقع قرار گیرند در سال اول می توان مقدار قابل توجهی گل برداشت کرد . ولی اگر به صورت دیم کاشته شوند فقط از سال دوم رویش می توان به برداشت محصول گل اقدام نمود .      

((پی اچ)) خاک برای پیرتر بین 5/5 تا 7/5 مناسب است .                                    

تناوب کاشت                                                                    

این گیاه حداقل چهار تا پنج سال در یک منطقه باقی می ماند . لذا تناوب کشت مناسب و مواد و عناصر غذایی کافی در خاک ضروری است . در تناوب کاشت باید از گیاهانی استفاده کرد که نه تنها خاک را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه زمینه ایجاد بیماری گیاه را فراهم نسازند و سبب گسترش علفهای هرز نیز نشوند . دو سال پس از برداشت پیرتر آن را مجددا” می توان در همان زمین کشت کرد .                                        

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز                                              

پیرتر در طول رویش به مواد و عناصر غذایی خاصی نیاز ندارد . ولی برای افزایش عملکرد گل و بهبود کمیت و کیفیت مواد موثره ، وجود مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک ضرورت دارد . توصیه می شود قبل از کاشت گیاه و در فصل پاییز 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار ازت و همین مقدار اکسید فسفر و اکسید پتاس به عنوان مقادیر پایه به خاک اضافه شود . همه ساله در فصل پاییز 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و همین مقدار اکسید پتاس باید در اختیار گیاهان قرار گیرد . در فصل بهار نیز 60 تا 70 کیلوگرم در هکتار ازت به صورت سرک باید به خاک اضافه شود .                          

آماده سازی خاک                                                                

در فصل پاییز پس از افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه شخم مناسبی باید زده شود . عمق شخم به نوع و ضخامت خاک زراعی بستگی دارد . همان طور که ذکر شد ریشه این گیاه افشان است و دارای انشعابهای ظریفی است . و این ریشه به سختی می تواند در خاکهای حاوی سنگ و قلوه سنگ گسترش یابد . از این رو ، در بهار قبل از کاشت گیاه باید زمین را از سنگها و قلوه سنگها پاک کرد سپس زمین را تسطیح و بستر آن را برای کاشت آماده نمود .                                                                                    

تاریخ و فواصل کاشت                                                          

اوایل بهار (فروردین) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است . بذرها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر کشت می شوند . در هر هکتار به شش تا هشت کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است .

اوایل بهار (فروردین) یا تابستان (مرداد-شهریور) زمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانه هوای آزاد است . در این صورت بذرها در ردیفهایی به فاصله 30 تا 40 سانتی متر در خزانه کشت می شوند . عمق بذر پیرتر در هنگام کاشت 5/0 تا 1 سانتی متر مناسب است . برای هر هکتار زمین به 1 تا 5/1 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز می باشد . اوایل شهریور تا اوایل بهار یا اواسط بهار (اردی بهشت) سال بعد نشاءها را در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 20 تا 30 سانتی متر به زمین اصلی منتقل می کنند .                                                                              

اوایل پاییز (اوایل مهر) یا اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) زمان مناسبی برای تکثیر رویشی گیاه پیرتر است . در تکثیر رویشی بوته ها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 20 تا 30 سانتی متر باید کشت شوند .

روش کاشت

کاشت و تکثیر پیرتر توسط بذر یا به روش رویشی انجام می گیرد .

تکثیر توسط بذر معمولا” به دو روش مستقیم یا غیر مستقیم صورت می گیرد .

کشت مستقیم : در زمان مناسب به کشت مستقیم بذر در زمین اصلی اقدام می شود . از آن جا که رشد اولیه این گیاه بسیار کند است و علفهای هرز می توانند بدون رقابت تمام زمین را بپوشانند و وجین علفهای هرز هزینه زیادی را تحمل می کند از این رو کشت مستقیم پیرتروم مناسب نیست مگر در سطوح کوچک کشت .

کشت غیر مستقیم : در زمان مناسب به کشت ردیفی بذرها و در خزانه هوای آزاد اقدام می شود . چون رویش بذرها به کندی انجام می گیرد بهتر است همراه بذر پیرتر بذرهای گیاهان سریع الرشدی مانند خردل (به طور مخلوط) کشت شود تا با رشد آنها و شناسایی ردیفها بهتر بتوان به وجین علفهای هرز فواصل بین ردیفها پرداخت . پس از کشت انجام غلتک مناسب به منظور تراکم بخشیدن به قسمت خارجی خاک جهت تسریع در جوانه زنی ضروری است . با آبیاری مناسب و وجین علفهای هرز سطح خزانه بذرها پس از دو تا سه هفته سبز می شوند . چنانچه در اواخر تابستان به کشت بذر در خزانه اقدام شود برای جلوگیری از سرمازدگی بوته ها روی آن را با پلاستیک یا کاه یا پوشال چوب می پوشانند .

نشاءها را می توان پس از 5/2 تا 3 ماه به زمین اصلی منتقل کرد . عمل انتقال نشاءها به زمین اصلی توسط کارگر (در سطوح کوچک کشت) یا توسط ماشین نشاءکار (در سطوح وسیع کشت) انجام می گیرد . هنگام انتقال نشاءها به زمین اصلی باید توجه داشت تا گیاه بیشتر از منطقه یقه در خاک قرار نگیرد زیرا ، بوته ها خشک خواهند شد . برای هر هکتار زمین به 60 تا 80 هزار بوته نیاز است .

تکثیر رویشی : تکثیر رویشی با تقسیم بوته انجام می گیرد . در زمان مناسب پس از خارج کردن پایه های مادری سه تا چهار ساله از خاک ، هر بوته را به 5 تا 10 قطعه تقسیم کرده و به زمین اصلی منتقل می کنند . بوته های انتخاب شده باید کاملا” سالم و عاری از هر گونه عوامل بیماریزای قارچی یا باکتریایی باشد .

مراقبت و نگهداری

برای دستیابی به رشد مطلوب و همچنین افزایش عملکرد محصول گل ، مبارزه با علفهای هرز ضرورت دارد . وجین علفهای هرز در طول رویش گیاه ، به خصوص در سالهای اول و دوم رویش باید مورد توجه قرار گیرد . عده ای از محققان معتقدند که در سال باید چهار مرتبه علفهای هرز را وجین کرد . دو بار قبل از گل دادن گیاه و دو بار بعد از برداشت محصول . آنها همچنین یادآور می شوند چنانچه علفهای هرز تراکم زیادی نداشته باشند و بافت خاک به گونه ای باشد که سبب گسترش و توسعه علفهای هرز نشود ، وجین علفهای هرز دو بار در سال کافی است . مرحله اول قبل از گل دادن و مرحله دیگر پس از برداشت محصول .

در گذشته وجین علفهای هرز پیرتر به شکل مکانیکی (با دست و یا توسط کولتیواتور) انجام می گرفت . ولی اخیرا” به منظور مبارزه با آنها از علف کش استفاده می شود . علف کشهای مناسب عبارتند از : مرکازین به مقدار چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار ، آفالون به چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار و مالوران نیز به مقدار چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار . استفاده از این علف کشها به صورت محلول پاشی در فصل بهار قبل از رویش گیاه انجام می گیرد . در صورتی که این گیاه در خاکهای سبک شنی کشت شده باشد از علف کشهای فوق باید به مقدار کمتری استفاده کرد .

تاکنون آفت یا بیماری خاصی روی پیرتر مشاهده نشده است .

برداشت محصول

محصول گل را می توان از سال اول برداشت کرد . عملکرد گل در سال اول رویش کم و معمولا” از سال دوم به برداشت محصول اقدام می شود . برداشت گل زمانی آغاز می شود که گلچه های زبانه ای به شکل افقی و سه چهارم گلچه های لوله ای کاملا” باز شده باشند . چون گلها فقط دو تا سه روز در این مرحله قرار می گیرند و در سطوح وسیع کشت ، زمان کافی برای برداشت محصول گل وجود ندارد ، بنابراین هنگامی که گلچه های لوله ای شروع به باز شدن می کنند گلها را باید برداشت کرد و تا قبل از این که گلچه های زبانه ای پژمرده شوند (ازحالت افقی در آیند) عمل برداشت را می توان انجام داد . این مرحله 8 تا 10 روز به طول می انجامد لذا زمان کافی برای یرداشت گلها وجود خواهد داشت . عمل جمع آوری گلها با دست یا ماشین مخصوص برداشت گل صورت می گیرد . به هر حال گلها باید از ناحیه زیر دمگل (سه تا چهار سانتی متر زیر گل) چیده شوند . گلها را باید در خشک کنهای الکتریکی در دمای 50 تا 60 درجه سانتی گراد خشک کرد . چنانچه خشک کن وجود نداشته باشد گلها را بلافاصله پس از برداشت در هوای آزاد و در سایه باید خشک نمود .

پس از خشک شدن گلها ، آنها را باید الک کرد ، ساقه ، برگها و سایر قسمتهای نامناسب را از آن جدا نمود به طوری که فقط گلچه ها و دانه ها باقی بمانند . در این حالت مقدار ماده موثره ((پیرترین)) در گلها (گلبرگها +بذرها) 20 تا 50 درصد بیشتر خواهد بود . گلهای خشک و تمیز شده را باید در کیسه های کاغذی یا نایلونی ریخت و در آنها را بست ، سپس آنها را در مکانی کاملا” خشک انبار کرد . ماده موثره ((پیرترین)) بر اثر مجاورت با هوا اکسیده می شود و کیفیت آن به نحو چشمگیری کاهش می یابد . لذا قبل از بستن در کیسه ها باید مقداری مواد ضد اکسیده در داخل آنها گذاشته شود .

عملکرد گل خشک در سال اول 1/0 تا 2/0 تن در هکتار و در سالهای بعد به 7/0 تا ½ تن در هکتار می رسد .

جمع آوری بذر

جمع آوری بذرهای رسیده در اواخر تیر و اوایل مرداد انجام می گیرد . بذرهای کاملا” رسیده قهوه ای رنگ می باشند . همواره بذر گیاهانی را باید برداشت کرد که از کیفیت رویشی مناسبی برخوردار باشند .

پس از برداشت گلها و خشک کردن آنها ، باید بذرها را از سایر قسمتهای گل (گلچه ها – دمبرگها و نهنج) جدا کرد ، سپس آنها را تمیز و بسته بندی نمود . و در مکانی خشک و خنک باید نگهداری کرد .

عملکرد بذر پیرتر از سال دوم 2/0 تا 3/0 تن در هکتار می باشد.