همه چیز درباره گیاه ریحان

نام علمی:

Ocimum basilicum

تیره:

Lamiaceae

گیاهشناسی

گیاهی است علفی ، یکساله، معطر، دارای ساقه منشعب از قاعده و به ارتفاع 15 تا 45 سانتی متر ریشه ریحان مستقیم و مخروطی شکل است. طول ریشه بین 10 تا 16 سانتی متر می باشد. ریشه انشعابات فراوانی دارد. برگهائی متقابل، بیضوی نوک تیز با کناره های دندانه دار و گلهائی معطر به رنگ های سفید، گلی و گاهی بنفش و مجتمع به صورت دسته های 4 تا 6 تائی در طول قسمت انتهایی ساقه دارد. اولین گلها در اواخر بهار (خرداد) ظاهر می شوند و گل دهی تا اواخر شهریور ادامه می یابد. دانه سیاه رنگ یا قهوه ای تیره است وزن هزار دانه 2/1 تا 8/1 گرم است.

میوه ریحان از نوع فندقه است. وقتی یک ساقه گل می دهد، تولید برگ در آن ساقه متوقف و آن ساقه چوبی می شود. در این حالت میزان اسانس برگهای آن ساقه هم کم می شود. جهت جلوگیری از این حالت باید مرتبا از شاخه ها سربرداری شود. ممکن است واریته های مختلف ریحان عطر و طعم های مختلفی داشته باشند ولی شاخص ترین رایحه گیاه ریحان ناشی از یوگنول است که در همه واریته ها مشترک است. دیگر ترکیبات ریحان عبارتند از: سیترال، آنتول، کامفور، متیل کاویکول، سیترونلول، لینالول، pinene، ocimene، terpineol، linalyl acetate، fenchyl acetate، trans-ocimene و … . بر اساس ترکیبات شیمیایی موجود در ریحان آن را در 4 گروه قرار می دهند: • فرانسوی: که مقدار فنل آن کمتر است. • Exotic :که بین 40 تا 80% متیل کاویکول دارد. • متیل سینامات: 90% اتر • یوگنول

خواص دارویی و کاربردها

از برگهای گیاه ریحان در آشپزی بسیاری از کشورهای دنیا استفاده می شود. این برگها به صورت تازه، چاشنی غذا و یا به عنوان ادویه مورد استفاده قرار می گیرد. بذرهای ریحان در آب متورم شده و لایه ای ژلاتینی دور آن را احاطه می کند. در بسیاری از نوشیدنی ها و دسرهای آسیایی از بذر ریحان استفاده می شود.

ریحان دارای ترکیبی به نام (E)-beta-caryophyllene یا به اختصار(BCP) است که دارای خاصیت ضدالتهابی و ضد آرتروز است. مطالعات نشان می دهد که گیاه ریحان آنتی اکسیدانت، ضدویروس و ضد میکروب است. علاوه بر این نشان داده شده است که از ریحان می توان در درمان تومورهای سرطانی استفاده کرد. استراگول موجود در ریحان دارای خاصیت ضدسرطانی است که خاصیت ضد سرطانی این ماده بر روی موشها به اثبات رسیده است. با مطالعه بر روی موشها دیده شد که ریحان از تجمع پلاکتها و لخته شدن خون جلوگیری می کند. در طب سنتی هند از ریحان به عنوان داروی تکمیلی در درمان استرسها، آسم و دیابت استفاده می کردند. یک مطالعه نشان داد که ریحان ضدقارچ و دور کننده حشرات است. مطالعه دیگری در سال 2009 نشان داد که عصاره ریحان به شدت برای پشه ها سمی است.

از ریحان برای درمان دل درد، کاهش اشتها، نفخ، مشکلات کلیوی، سرماخوردگی، زگیل و عفونتها استفاده می شود. از این گیاه برای درمان جای نیش حشرات و مارگزیدگی هم استفاده می شود. برخی زنان از برگ ریحان برای افزایش جریان شیر پس از زایمان استفاده می کنند. ریحان منبع مناسبی برای تامین ویتامین c، کلسیم، منیزیم، پتاسیم و آهن است.

مضرات

از آنجاییکه ریحان دارای استراگول است، مصرف بلند مدت آن می تواند خطر ابتلا به سرطان کبد را افزایش دهد. به خصوص مصرف روغن ریحان به صورت خوراکی توصیه نمی شود زیرا دارای مقادیر بالایی استراگول است.

نیاز اکولوژیکی

ریحان در طول رویش به هوای گرم تابش نور کافی نیاز دارد. درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی بذر 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. این گیاه به سرما بسیار حساس است. در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. خاک مناسب برای کاشت ریحان خاکهای با بافت متوسط یا خاکهای لوم شنی یا مقادیر فراوان ترکیبات موهوسی است. نیاز ریحان به پتاس بسیار زیاد است پتاس نقش عمده ای در افزایش عملکرد پیکر رویشی و همچنین افزایش عملکرد اسانس دارد.

ریحان به سرما بسیار حساس است و بهترین رشد را در آب و هوای گرم و خشک دارد. گیاه ریحان به نور کامل آفتاب برای رشد نیاز دارد. برگهای زرد و کوچک در پایین ساقه نشان می دهد که گیاه در شرایط استرس قرار دارد. این استرس می تواند ناشی از کمبود رطوبت و یا حاصلخیزی پایین خاک باشد. گیاه ریحان به کود پتاسیم پاسخ رشدی خوبی می دهد و عملکرد اسانس آن هم افزایش می یابد.

تناوب کاشت

ریحان را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که نه تنها زمین را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه مانع از گسترش علفهای هرز ریشه ای (چندساله) نیز بشوند. گیاهان وجینی برای تناوب کشت با ریحان مناسب هستند.

آماده سازی خاک

پس از برداشت محصول کود حیوانی پوسیده به خاک اضافه می شود همچنین پس از انجام شخم عمیق و قبل از کشت 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت، 55 تا 70 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس باید به خاک اضافه کرد. اواخر زمستان بستر خاک را برای کشت ریحان باید آماده نمود. فصل بهار هنگام آماده سازی زمین 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت و همچنین پس از اولین برداشت 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به خاک می توان اضافه نمود.

تکثیر

تکثیر گیاه ریحان در بهار و با استفاده از کشت بذر انجام می شود. بذرها معمولا سریع جوانه می زنند. در مناطقی که سرمای بهاره دارند از نشاکاری برای کاشت ریحان استفاده می کنند. در این مناطق وقتی خطر سرما رفع شد و گیاهان به اندازه ای رسیدند که در هنگام انتقال آسیب نبینند آنها را به زمین اصلی منتقل می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

ریحان را باید با گیاهانی به تناوب کشت کرد که نه تنها زمین را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه مانع از گسترش علفهای هرز ریشه ای (چند ساله) نیز بشوند گیاهان وجینی برای تناوب کشت، با ریحان مناسب هستند. نیمه اول اردیبهشت زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در کشت مستقیم فاصله ردیفهای کاشت بین 40 تا 50 سانتی متر مناسب است. عمق بذر ریحان موقع کاشت باید بین 5/0 تا 1 سانتی متر باشد.بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین سه تا چهار کیلوگرم است. در کشت غیر مستقیم نیمه دوم اسفند زمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانه زیر پلاستیک است. بذرها در ردیفهایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر در خزانه زیر پلاستیک کشت می‌شوند عمق بذر ریحان در خزانه باید بین 5/0 تا 1 سانتی متر باشد. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین یک کیلوگرم است. نشاء ها در ردیفهایی به فاصله 40 تا 50 سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند فاصله دو بوته در هر متر طولی 30 سانتی متر مناسب است.

کاشت

کاشت و تکثیر ریحان توسط بذر و به روش مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد. کاشت مستقیم : کشت ریحان در زمان مناسب به صورت ردیفی در زمین اصلی انجام می گیرد. پس از کشت آبیاری مناسبی ضرورت دارد. کاشت غیر مستقیم : از این روش معمولاً در سطوح کم کشت استفاده می شود.ابتدا بذرها را در زمان مناسب در خزانه زیر پلاستیک کشت می کنند. مقدار بذر برای هر متر مربع زمین بین 10 تا 20 گرم است. برای هکتار زمین به 350 تا 450 مترمربع پوشش زیر پلاستیک نیاز است. پس از آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه هنگامی که ارتفاع گیاهان به 6 تا 10 سانتی متر رسید. (پس از 5 تا 6 هفته) نشاء ها را در ردیفهایی به فاصله 40 تا 50 سانتی متر در زمین اصلی کشت می کنند فاصله دو بوته در هر متر طولی 30 سانتی متر مناسب است.برای هر هکتار زمین به 140 تا 200 هزار نشاء نیاز میباشد.

داشت

آبیاری منظم و به موقع گیاهان در زمین اصلی یا در خزانه و همچنین وجود مواد و عناصر غذایی نقش عمده ای عملکرد ریحان دارد. مبارزه مکانیکی با علفهای هرز توسط کولتیواتور ضرورت دارد. در کشت مستقیم پس از اینکه گیاهان دو تا سه برگی شدند آنها را باید تنک کرد بطوریکه در هر متر طولی شش تا هفت بوته بماند.برای مبارزه با انگل سس یبا سوزاندن علفهای هرز و یاگیاهان آلوده به سس با حدود زیادی می توان آنرا کنترل نمود.

آفات و بیماریها

بیماری پوسیدگی ناشی از فوزاریوم می تواند به محصول ریحان آسیب بزند. پوسیدگی خاکستری ناشی از بوتریتیس نیز آسیب جدی به ریحان وارد می کند. اخیرا کپک پودری به یکی از مشکلات عمده در ریحان تبدیل شده است که عامل آن قارچی به نام Colletotrichum است. انگل سس از آفات مهم ریحان است که تنها راه مبارزه با آن حذف فیزیکی آن است.

برداشت

برحسب شرایط آب و هوائی دو و یا حتی سه بار می توان به برداشت پیکر رویشی ریحان اقدام نمود. اولین برداشت را می توان اوایل تیر انجام داد. دومین برداشت اوایل شهریور و سومین آخرین برداشت را می توان قبل از فصل سرما (اواخر مهر) انجام داد. هنگام اولین و دومین برداشت گیاهان را باید از فاصله شش تا هشت سانتی متری از سطح زمین برداشت کرد. اگر گیاهان از سطح زمین برداشت شوند امکان رویش مجدداً را از دست خواهند داد. اگر هدف از کشت استفاده از ریحان بعنوان ادویه باشد پس از خشک کردن آنها را به قطعات کوچک 5/3 تا 5 میلی متری تبدیل و بسته بندی می کنند. عملکرد پیکر رویشی خشک 2/1 تا 2 تن در هکتار و مقدار عملکرد اسانس 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار می باشد. اگر هدف از کشت ریحان جمع آوری بذر باشد محصول را یکبار هنگامی که بذرها رسیده باشند،برداشت می کنند. در این مرحله کیفیت و کمیت مواد موثره پیکر رویشی بسیار نامناسب است عملکرد بذر ریحان 600 تا 800 کیلو گرم درهکتار است.

دامنه انتشار

در نواحی مختلف ایران کاشته می شود. به حالت نیمه وحشی در نقاط زیر می روید:شمال غربی ایران ، آذربایجان ، تبریز، کرمان : میناب، خراسان : خواف اطراف تهران