انواع روشهای مبارزه با آفات

به طور کلی روش های مبارزه با آفات کشاورزی به دو دسته تقسیم می شود :

مبارزه عملی یا مصنوعی

مبارزه مصنوعی نوعی مبارزه با آفات کشاورزی است که انسان بطور مستقیم و یا غیر مستقیم در آن دخالت دارد. در این صورت انسان هرچه کوشش بیشتری کند موفقیت بیشتری بدست می آورد. روشهایی که انسان در مبارزه علیه آفات بکار می برد بشرح زیر اند:

روش زراعی ( Cultural method )
روش فیزیکی ( Phisical method )
مبارزه مکانیکی ( Mechnical method )
مبارزه قانونی ( Ligislative method )
مبارزه بیولوژیک ( Biological method )
مبارزه شیمیائی ( Chemical method )

به کار گیری چند روش از روش های بالا به طور همزمان به عنوان مبارزه تلفیقی نامیده می شود که امروزه طرفدارانی زیادی پیدا کرده است. نکته مهمی را که باید برای هر کدام از روشهای فوق در نظر گرفت این است که نخست باید سطح زیان اقتصادی هر آفت را تعیین نمود تا بتوان بر اساس آن بهترین روش را انتخاب کرد.

مبارزه زراعی

در روش زراعی مبارزه با آفات از امکانات و ماشین آلات کشاورزی ، شرایط اقلیمی، نوع بذر استفاده می شود. روشهای مختلف زراعی بیشتر جنبه پیشگیری دارد و باید قبل از این که آفت حمله کند از آن استفاده شود. در اغلب موارد کشاورزان رغبتی در اجرای این روشها نشان نمی دهند. در صورتی که اگر کاربرد این روش بر اساس مطالعات و بررسی های دقیق صورت گیرد، ارزان ترین و مناسب ترین راههای مبارزه با آفات می باشد. بخصوص در زراعتهایی که سطح آنها زیاد و ارزش محصولات بدست آمده در مقایسه با سایر محصولات کمتر است، در این مورد روش زراعی، تنها روش مقرون به صرفه است.

مبارزه زراعی براساس عوامل مختلفی مانند دیاپوز حشرات ، تغییرات فصل ، درجه حرارت ، نوع گیاهان زراعی ، شرایط جغرافیایی منطقه و دانستن نقاط ضعف زندگی حشره تنظیم می شود. مهمترین روشهای زراعی که علیه آفات بکار می رود عبارتنداز:

الف) تناوب زراعی

اعمال این روش در مورد آفانی که از گیاهان محدودی تغذیه می کنند اثر قابل ملاحظه ای دارد. مثلا در منطقه ای که خسارت پروانه سفید کلم زیاد است، تناوب مؤثرترین روش مبارزه است همچنین برای کاهش خسارت مگس خربزه و جالیز نیز میتوان از این روش استفاده نمود.

ب) شخم و تیلر زدن

زیر و رو کردن خاکهای زراعتی موجب تغییر بافت خاک شده و تعداد زیادی از آفات که به صورت شفیره هستند از زیر خاک به سطح خاک آمده و در معرض جریان هوا قرار گرفته و از بین می روند. بعنوان مثال شفیره کرم برگخوار چغندر و کرم غوزه می توان نام برد. برعکس شب پره های زمستانه در خاک های لخت و شخم زده بیشتر می تواند فعالیت نماید و زیر رو کردن خاک شدت آلودگی را بیشتر می کند. از بین بردن علف های هرز در اوایل فصل موجب می شود که برگخوار چغندرقند نتواند به طور مناسب تولید مثل کند. این امر موجب می شود که در نسلهای بعدی خسارت کمتری وارد کند.

پ) از بین بردن بقایای گیاهی

پاک کردن زمین از بقایای گیاهی کمک مؤثری در کم کردن جمعیت بعضی از آفات می کند. به عنوان مثال در زمینهایی که گندم کاشته شده ، چنانچه کاه و کلش آنها جمع آوری نشود در سال بعد ذرت یا حبوبات کاشته شود مگس گیاه خوار لوبیا طغیان پیدا می کند. جمع آوری میوه های بادام و پسته آلوده به آفات و سوزاندن آنها یکی از راههای مؤثر در مبارزه با این آفات می باشد. هرس سرشاخه و قطع درختان آلوده به سوسک پوست خوار درختان میوه از شدت خسارت آن به نحو قابل توجهی می کاهد. زیر خاک کردن و انهدام کلش بوته های برنج یکی از راههایی است که برای مبارزه با کرم ساقه خوار برنج اعلام می شود.

ت ) تغییر در تاریخ کاشت

بعضی از گیاهان اگر زودتر یا دیرتر از حد معمول کاشته شوند از خسارت آفت در امان می مانند. مثلا اگر جمعیت مگس گیاهخوار لوبیا در یک منطقه زیاد باشد حبوبات مخصوصا لوبیا نباید زود کاشته شود در غیر این صورت خسارت زیادی به آن وارد می آید. این آفت در بعضی از سالها نزدیک به ۱۰۰ % گیاهانی مانند لوبیا، ماش و نخود را از بین برده است که اجبار به کشت مجدد احتیاج پیدا کرده است. بعضی از ارقام برنج وقتی که زودتر از موعد کاشته شوند خسارت کمتری نسبت به ارقام دیررس از طرف کرم ساقه خوار به آن وارد می شود.

ج) استفاده از واریته های مقاوم برای کنترل آفات

یکی از روشهای امیدوار کننده برای کاهش وابستگی به آفت کش ها در کشاورزی کاشت ارقام مقاوم است. کاشت واریته های مقاوم یکی از موثرترین ، اقتصادی ترین و سالم ترین روشهای مدیریت آفات است، لذا استفاده از ارقام مقاوم در خیلی از نقاط جهان به خصوص در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته است. در این روش از کیفیت خاص واریته های گیاهان زراعی، عادات و رفتار حشرات استفاده می شود.

در استفاده از واریته های مقاوم برای کنترل آفات می توان به مبارزه با مگس زیان آور غلات را نام برد. این حشره در مرحله لاروی از جوانه های انتهائی گیاهان خانواده غلات تغذیه نموده و خسارت زیادی ببار می آورد. با پیدایش ارقام مقاوم خسارت این آفت به ۱% رسیده است.

مبارزه فیزیکی

مهمترین روش های فیزیکی در مبارزه با آفات کشاورزی عبارتند از :

۱ – به کار بردن گرما

این روش در مبارزه با آفات انباری مورد استفاده قرار می گیرد. طبق آزمایشهای انجام شده چنانچه بذرهای حبوبات آلوده به سوسک چهار نقطه ای حبوبات به مدت ۳ ساعت در دمای ۵۵ درجه سانتیگراد قرار گیرند تخم و حشرات کامل این آفت از بین می روند. ضمنا رطوبت نسبی هر چه بالاتر باشد قدرت از بین برندگی حرارت نسبت به آفت مؤثرتر است. استفاده از شعله افکن و سوزاندن آفت از روشهای دیگری است که در گذشته بکار می رفت و در حال حاضر نیز در مورد بعضی از آفات مثل سرخرطومی برگ یونجه مورد استفاده قرار می گیرد و نتایح آن ثمربخش می باشد. اغلب حشرات در حرارت های بین ۴۰ تا ۶۰ درجه سانتیگراد به حالت غیر فعال در می آیند و یا از بین می روند.

۲ – استفاده از سرما

بطور کلی حرارت های کم مانند، حرارت های زیاد در مبارزه با حشرات موثر نیست ولی در حالت های خاص از آن می توان استفاده کرد. مثلا تحقیقاتی که در مورد مگس مدیترانه انجام شده نشان می دهد که اگر میوه های آلوده به مگس مدیترانه را در حدود دو هفته در حرارت حدود ۵ درجه بالای صفر نگه دارند چه در مرحله لاروی چه در مرحله تخم از بین می رود. به همین ترتیب حشراتی که مخصوص نواحی گرمسیری و معتدل گرم می باشند اگر تحت شرایط خاص به نواحی سردسیری راه پیدا کنند در اثر زمستان های سخت از بین می روند.

۳ – استفاده از نور

نور یکی از عوامل فیزیکی است که در مبارزه با آفات بکار می رود. از پدیده فتو تاکسی برای ساختن تله های نوری استفاده می شود و در بعضی از موارد، این گونه از تله ها در پایین آوردن جمعیت بعضی از حشرات مؤثر می باشند. بطور کلی اکثر حشرات به اشعه ماوراء بنفش جلب می شوند و شعاع های دارای طول موج ۳۵۰ انگستروم، حشرات را بخود جلب می کنند. نورهای زرد و قرمز اغلب حشرات را دور می کند. نور قرمز و بخصوص زرد به عنوان دور کننده حشرات بکار می رود. از این عادات و رفتار حشرات برای انهدام آنها بخصوص در مورد حشرات موذی شب پرواز مانند پشه ها استفاده می شود. چراغ معروف به نور سیاه (Black light) طوری ساخته شده که حشره پس از جذب به سمت منبع نور یا سیم های داغ برخورد کرده و می سوزد.

۴ – استفاده از امواج رادیویی

امواج رادیویی با فرکانس ۲۴۵۰ مگاهرتز با طول موج ۱۲۱۴۵ در گندمهای آلوده به شپش گندم حرارتی در حدود ۸۰ درجه سانتیگراد ایجاد می کند که برای حشرات مذکور کشنده است. اشعه مادون قرمز با حرارتی که در فرآورده های انباری ایجاد می کند موجب از بین رفتن تعدادی از حشرات می شود. در مبارزه با آفات از طریق امواج رادیویی با به این نکته توجه کرد که این روش را باید در محیط های خشک استفاده کرد زیرا بعضی از امواج صوتی با فرکانس ۴۰۰۰ مگاهرتز حباب های هوایی با قشر نازکی از آب ایجاد کرده که به صورت سپری بدن حشرات را در مقابل امواج رادیویی حفظ می کنند.

۵ – استفاده از پرتوهای یونساز

استفاده از پرتوهای یونساز از روش های نوین در مبارزه با آفات کشاورزی است. پرتوهای یونساز، پرتوهایی می باشند که در اثر برخورد به اتم یا ماده ، نظم و توازن ساختمان آنرا برهم زده و آنرا تبدیل به ذره یا اتم باردار یعنی یون می نمایند. یونسازی بوسیله عوامل مختلفی صورت می گیرد که این عوامل می توانند باردار یا بدون بار باشند. از عوامل باردار می توان اشعه آلفا و بتا و از عوامل بدون بار می توان اشعه ایکس و گاما را نام برد.

حشرات مانند تمام موجودات زنده دیگر هنگامی که در معرض تابش شدید پرتوهای ایکس و گاما قرار بگیرند از بین می روند و در پرتوهای کمتر از آن حالت عقیمی در دستگاه تولید مثل آنها ایجاد می شود. پرتوهای یونساز به دو طریق مورد استفاده قرار می گیرد.

مستقیم

مبارزه مستقیم با تابش دوزهای کشنده صورت می گیرد. کاربرد این روش بیشتر در مبارزه با آفات انباری و قرنطینه ای است.

غیر مستقیم

در مبارزه غیر مستقیم از خواص عقیم کنندگی پرتوهای یونساز استفاده می شود. در این روش ابتدا آفات را در آزمایشگاه به طور انبوه تولید می نمایند. سپس افراد نر یا ماده را با دزهای عقیم کننده عقیم کرده و در طبیعت و در محیط های آلوده که قبلا تعیین شده است رها می سازند. از آنجائیکه سلولهای جنسی اولیه آنها در مقابل تشعشعات هسته ای حساسیت بیشتری دارند لذا در اثر تابش این پرتوها کروموزومهای سلولهای جنسی دستخوش تغییرات و بی نظمی قرار می گیرند. تغییرات کروموزومی ایجاد شده در سلول های جنسی حشرات تولید شده در آزمایشگاه هنگام لقاح با سلولهای ماده به سلول تخم منتقل شده و سبب مرگ حشره در مرحله جنینی، لاروی یا مرحله بلوغ می شود. یکی از نمونه های بارز این روش مبارزه با مگس دام که یکی از آفات مهم دام در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است.

در مورد عقیم سازی حشرات باید به نکات زیر توجه کرد :

باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد و هزینه انجام کار مورد مطالعه قرار گیرد.
حشرات مورد نظر فقط یک گونه باشند. حشرات مورد نظر که در این برنامه قرار می گیرد ، باید امکان پرورش آن در آزمایشگاه وجود داشته باشد.
مقدار اشعه به حدی باشد که حالت عقیم کننده در حشره بوجود آورد، زیرا اگر دز اشعه زیاد باشد موجب تلف شدن حشره می گردد.
طول عمر حشره نباید کم شود.
قدرت جنسی حشره مورد آزمایش نباید کم شود و از نظر تعداد جفت گیری هیچگونه تفاوتی در مقایسه با حشرات طبیعی نداشته باشد.
سطح مورد عمل بایستی کاملا محدود و قابل کنترل بوده و از نظر آلودگی سعی شود که این سطح بوسیله مانع طبیعی از قبیل کوهها، رودخانه جدا باشد.
اطلاعات کلی و کافی از نظر بیولوژی و اکولوژی حشره در دست باشد.

۶ – استفاده از مواد عقیم کننده

یکی از اثرات قابل توجه مواد شیمیائی عقیم کننده مختل کردن دستگاه تناسلی آفات است. مواد شیمیائی عقیم کننده موجب می شود که تخمدان حشره آسیب ببیند و در سلولهای جنسی اختلالاتی ایجاد شود. از جمله تحقیقاتی که در این مورد انجام شده مبارزه با کنه قرمز مرکبات و کرم برگ خوار چغندر قند است.

مبارزه مکانیکی

مبارزه مکانیکی از دیگر روش های مبارزه با آفات کشاورزی است. در این روش معدوم کردن حشرات توسط وسایل مختلف و ابزار گوناگون صورت می گیرد. به عنوان مثال در زمان قدیم برای مبارزه با ملخ ، بیشتر از طریق جمع آوری و همچنین حفر گودال های بزرگ در مسیر پوره های ملخ بود با توجه به اینکه پوره ها بطور دسته جمعی حرکت می کردند، داخل چاله افتاده و بعد روی آنرا خاک ریخته و معدوم می نمودند. در مورد حشرات خانگی مانند مگس و پشه از طریق نصب تورهای سیمی می توان مانع ورود حشرات به داخل خانه ها شد.

در باغات هنگام شخم عمیق و بیل زدن تعداد زیادی از لاروهای کرم سفید ریشه بیرون آمده و آنها را جمع آوری می نمایند و یا پرندگان آنها را شکار می کنند. سوسک کلرادو را می توان بوسیله تله میزبانی ( سیب زمینی های رشد یافته داخل گلدان ) جمع آوری و سپس از بین برد.

مبارزه قانونی

جابجایی و انتقال فرآورده های کشاورزی از نقطه ای به نقطه دیگر بدون رعایت اصول قرنطینه یکی از عوامل گسترش و انتقال آفات و بیماریها است. بعنوان مثال شته که از آمریکا به فرانسه وارد شد، هزاران هکتار درختان انگور را از بین برد. همچنین انتقال کرم ساقه خوار برنج از کشورهای دیگر به ایران را می توان ذکر کرد. بید سیب زمینی و سوسک کلرادو از آفاتی است که در سالهای اخیر وارد ایران گردیده و مشکل آفرین شده اند.

به همین دلیل در هر کشوری مقررات خاصی برای ورود و خروج فرآورده های کشاورزی به شرح زیر وضع شده تا از انتشار آنها جلوگیری شود

مقررات مربوط به جلوگیری از ورود آفات و بیماریهای جدید از خارج و یا از منطقه ای به منطقه دیگر : به موجب این مقررات ، ورود بذر ، نهال و میوه باید دارای گواهی عدم آلودگی و با کنترل سازمان قرنطینه صورت گیرد.
مقررات مربوطه به کنترل آفات عمومی و مهمی مانند ملخ که طغیان آنها با خسارت سنگین و بطور ناگهانی همراه است و قادرند زراعتهای وسیع را مورد حمله قرار دهند : طبق قانون هزینه مبارزه با آفات عمومی مانند ملخ به عهده دولت است
مقررات مربوط به کنترل گسترش آفات موجود در یک منطقه
مقررات مربوط به ورود سموم و کنترل فروشندگان سموم و بخصوص کسانی که اقدام به سمپاشی می کنند : و به موجب این مقررات، فروشندگان باید از وزارت کشاورزی پروانه کسب سموم اخذ نمایند و همچنین فروشندگان موظفند بسته های ساخته شده یا از خارج وارد شده را بدون تغییر در معرض فروش بگذارند. فروشندگان موظف هستند به خریداران ورقه ای شامل اطلاعات مربوط به استعمال سموم، زمان سمپاشی، احتیاط های لازم و پادزهر را بدهند
شرایط وارد کنندگان و سازندگان سموم کشاورزی : طبق آئین نامه سازمان حفظ نباتات باید وارد کنندگان قبلا از وزارت کشاورزی مجوز های لازم را اخذ نمایند.
صلاحیت سازندگان سموم در داخل کشور بوسیله هیئت نظارت بر سموم گواهی می شود.

مدیریت آفات با استفاده از دشمنان طبیعی آنها ( مبارزه بیولوژیک )

مبارزه بیولوژیک از روش های جدید مبارزه با آفات کشاورزی است. هزاران گونه از حشرات و کنه ها به محصولات زراعی ، باغات میوه، درختان و درختچه های جنگلی و حیوانات اهلی حمله می نمایند. اکثر گونه ها جمعیت خیلی کمی دارند و آفت محسوب نمی شوند، چون که نمی توانند خسارت اقتصادی ایجاد نمایند. برای پائین بودن جمعیت این جانوران دلایل متعددی از جمله، آب و هوای نامساعد ، کمبود غذا و لانه و دشمنان طبیعی را می توان نام برد. دشمنان طبیعی موجودات زنده ای هستند که آفات را مستقیما کشته و یا آنها را ضعیف می نماید. معمولا دشمنان طبیعی با شکار آفات ، جمعیت شان را کاهش می دهند.

تمام جمعیت های حشرات کم و بیش در محیط های طبیعی بوسیله دشمنان طبیعی تحت تاثیر قرار می گیرند. برای تعداد زیادی از گونه های آفت ، دشمنان طبیعی بعنوان اصلی ترین عامل تغییر دهنده جمعیت است. به همین خاطر شناخت دشمنان طبیعی مؤثر بر روی گونه آفت بسیار مهم می باشد.

استفاده از دشمنان طبیعی در مدیریت آفات برای کاهش خسارات آنها مبارزه بیولوژیک نامیده می شود. مبارزه بیولوژیک با کنترل طبیعی متفاوت است. چون که در کنترل طبیعی علاوه بر دشمنان طبیعی عواملی مانند آب و هوا و غذا و عوامل دیگر نیز دخالت دارند. هدف مبارزه بیولوژیک رها سازی دشمنان طبیعی و حمایت از آنها برای تنظیم جمعیت آفت بطوری که جمعیت آفت را تا زیر سطح زیان افتصادی پائین آورده و از خسارت آنها جلوگیری کند.

خصوصیات دشمنان طبیعی

۱- دارای قدرت جستجوی زیاد باشد و بتواند آفات را از نقاط مختلف پیدا کند و آنها را از بین ببرد.

۲- آفت یا همان عامل بیولوژیک بایست شرایط میزبانی داشته باشد.

۳ – وجود هماهنگی بین دوره زندگی حشره آفت و دشمن طبیعی آن ، معمولا دشمنان طبیعی عادت دارند که در مرحله بخصوصی از دوره زندگی آفت از آن تغذیه نمایند و آن را پارازیته کنند. مثلا بعضی از زنبورهای پارازیتوئید، لارو حشرات را پارازیته می کنند یا مگسهای Phasia حشره کامل سن را پارازیته کرده و از بین می برد. بنابراین وجود هماهنگی در دوره زندگی آفت و دشمن طبیعی ضرورت دارد. در غیر این صورت دشمنان طبیعی اهمیت اقتصادی خود را در مبارزه بیولوژیک از دست خواهند داد.

۴ – دارای قدرت تکثیر زیاد باشد.

۵ – داشتن قدرت سازش با شرایط آب و هوایی منطقه

عوامل مبارزه بیولوژیک

غالب گونه های حشرات به عنوان میزبان سایر موجودات زنده هستند. بطور کلی حشرات دشمنان طبیعی متنوعی دارند که عبارتند از : مهره داران، بی مهرگان، نماتدها و میکروارگانیسم ها

در بین این عوامل حشرات از بی مهرگان به عنوان اصلی ترین دشمنان طبیعی گونه آفات حشره ای به حساب می آیند. دشمن طبیعی ممکن است بصورت پارازیت و پارازیتوئید ، شکارچی و عوامل بیماری زا عمل کنند.

۱ – پارازیت ها

پارازیت موجودی است که در سطح یا داخل بدن یک حیوان بزرگتر از خود ( میزبان ) زندگی می کند. پارازیت ها معمولا سبب ضعف میزبان و گاهی اوقات مرگ آنها می شوند. یک پارازیت فقط یک میزبان و یا قسمتی از میزبان را برای تکمیل رشد نیاز دارد. معمولا در روی یک میزبان، پارازیت های متعددی زندگی می کنند. از پارازیت های مهم آفات حشره ای می توان نماتدها و و بعضی از کنه های پارازیت را نام برد.

۲ – پارازیتوئیدها

در روش های جدیدی که در مبارزه با آفات کشاورزی استفاده می شود پاروزیتوئید ها جایگاه ویژه ای دارند. پارازیتوئیدها حشراتی هستند که سایر حشرات و بندپایان را پارازیته می نمایند. این جانوران در مرحله نارسی پارازیت بوده و در مرحله بلوغ زندگی آزاد دارند. در تمام موارد پارازیتوئیدها میزبانشان را می کشند، با اینحال در بعضی موارد ممکن است میزبان بیشتر اوقات زندگی اش را زنده بماند و در مراحل آخر از بین برود.

پارازیتوئیدها ممکن است هر مرحله از میزبان را مورد حمله قرار دهند، با این حال در مرحله بلوغ ، حشره میزبان کمتر از بقیه مراحل مورد حمله قرار می گیرد. پارازیتوئیدها بیشتر از هر عامل بیولوژیک دیگر مورد استفاده قرار گرفته اند. مهمترین پارازیتوئیدها به راسته بال غشائیان و دو بالان تعلق دارد.

پارازیتوئیدها دیواره بدن میزبان را سوراخ کرده و تخم را در داخل بدن میزبان می گذارند و یا اینکه تخم را به سطح بدن میزبان می چسبانند در این حالت لارو یا وارد بدن میزبان می شود و یا در سطح بدن باقیمانده و از آن تغذیه می کند.

۳ – شکارچی ها

شکارچی ها موجوداتی با زندگی آزاد هستند که از سایر جانوران که شکار نامیده می شوند تغذیه می نمایند. شکارچی ها ممکن است هم مراحل قبل از بلوغ و هم حشره کامل را مورد حمله قرار دهند و بیش از یک شکار برای تکمیل رشد شکاری مورد نیاز است.

اصلی ترین شکارچی های حشرات عبارتند از : پرندگان، ماهیها، دوزیستان (وزغها، قورباغه ها و سوسمار) ، خزندگان ( مارها، مارمولک ها) ، پستانداران ( خفاش ها، جوندگان، سایر پستانداران ) ، بندپایان ( حشرات ، کنه ها و عنکبوت ها ) ، حتی تعدادی از گیاهان مانند ونوس Venus بعضی از حشرات را شکار می نمایند. مهمترین شکارچی های حشرات در مبارزه بیولوژیک، حشرات و کنه ها هستند.

صفات مهمی که باعث شده شکارچی ها در مبارزه بیولوژیک استفاده گردد عبارتند از :

شکار را سریعا می کشند
غالبا تمام افراد در جمعیت (نر، ماده ، مراحل قبل از بلوغ و جانور کامل) به دنبال شکار هستند.
همزمانی چرخه زیستی بین شکارچی و شکار غالبا مشکل ساز نیست

بعنوان مثال کفشدوزک هفت نقطه ای هم در مرحله لاروی و هم در مرحله بلوغ ، شته ها را شکار می کند و در شبانه روز بطور متوسط ۳۰ شته سبز یونجه را شکار می کند. با توجه به اینکه هر کفشدوزک ده ها عدد تخم می گذارد و عمر حشره کامل زیاد و معمولا از دو ماه تجاوز می کند اهمیت آن در کنترل طبیعی شته ها روشن می شود.

۴ – میکروارگانیزم های بیماریزای حشرات

استفاده از میکروارگانیسم های بیماری زا از دیگر روش های مبارزه با آفات کشاورزی است. مهمترین میکروارگانیسم هایی که در حشرات بیماری ایجاد می نمایند عبارتند از: باکتریها، ویروسها، قارچ ها و ریکت سیاها. این میکرو ارگانیسم ها ممکن است مستقیم آفت را کشته و یا توان تولید مثلی آنها را کاهش داده و رشد و نموشان را کند نماید. این موجودات بطور طبیعی سبب بیماریهای همه گیر در جمعیت های حشرات می شوند بنابراین شناخت نحوه عملشان نقش مهمی در تغییرات جمعیت تعدادی از آفات دارد.

اکثر این میکروارگانیسم ها که حشره کشهای میکروبی نیز نامیده می شوند مورد مطالعه یا استفاده قرار گرفته اند. حشره کشهای میکروبی مواد بیولوژیکی هستند که مانند حشره کشهای شیمیایی بر روی آفات پاشیده شده و یا به نحوی به آنها می رسند. فرمولاسیون های مختلفی مانند طعمه سمی ، گرد ، گرانول و اسپری از این میکروارگانیسم ها ساخته شده است. امروزه حشره کشهای میکروبی بیشتر از باکتریها و تا حدودی ویروسها و قارچها تهیه می شوند.

تعدادی از پارازیت ها و پارازیتوئیدهای حشرات ، علاوه بر اینکه مفید نیستند بلکه مضرند. دشمنان طبیعی آفات نیز خود دارای دشمن هستند. حشراتی که پارازیتوئیدهای آفات را پارازیته می کند هایپر پارازیت می گویند که مضر می باشند.

مزایا و محدودیت های مبارزه بیولوژیک

یکی از مزایای مبارزه بیولوژیک تداوم مبارزه می باشد. در مبارزه شیمیایی پس از اینکه سم تاثیر خود را بخشید ممکن است مجددا آفت تکثیر یافته و خسارت خود را تجدید کند که این خود مستلزم سمپاشی مجدد می باشد ولی در روش مبارزه بیولوژیک، عوامل زنده کنترل کننده، آفت را همیشه در زیر آستانه زیان اقتصادی نگه می دارد.

از محدودیت های مبارزه بیولوژیک پرورش آزمایشگاهی آنها است که برای رهاسازی آنها همیشه باید تعداد زیادی در آزمایشگاه موجود باشد تا بتوان در سطح وسیعی عمل رها سازی را انجام داد و بعلاوه پس از رهاسازی وقت نسبتا زیادی لازم است تا انگل یا شکارچی بتواند آفت را تحت کنترل در آورد.

بطور کلی اگر چه مبارزه بیولوژیک نسبت به مبارزه شیمیائی هزینه آور و زمان بیشتری باید برای آن صرف نمود ولی بدلیل محاسنی که دارد در قالب طرح کنترل تلفیقی آفات و در جهت کاهش مصرف سموم نقش بسیار مهمی می تواند ایفا کند.

مبارزه شیمیایی

استفاده از سموم و آفت کش ها آخرین روش مبارزه با آفات گیاهی است که در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد. بدون استفاده از سموم شیمیایی تولید محصول به شکل انبوه بسیار مشکل و در بعضی موارد غیر ممکن است.

حشره کش ها ، نوع ویژه ای از آفت کشها هستند که حشرات و بی مهرگان را از بین می برند. استفاده از این ترکیبات بعد از جنگ جهانی بر روی محصولات کشاورزی شروع و به شدت افزایش پیدا کرد. علت استفاده گسترده از این ترکیبات در کشاورزی عبارتند از :

اثر حشره کشها بر روی حشرات قطعی و سریع بوده و جمعیت آنها را سریعا به سطح زیان اقتصادی می رساند.
در مقایسه با سایر روشهای مدیریت آفات ارزان می باشد.
استفاده از حشره کشها آسان و افراد با تجربه کم هم می توانند از آنها استفاده کنند.

به خاطر دلایل بالا حشره کشها جایگاه محکمی در روش های مبارزه با آفات کشاورزی و تولید محصولات کشاورزی برای خود باز نموده اند. با این حال طولی نکشید که معایب این ترکیبات نیز معلوم گشت بعضی از عیوب مانند مقاومت حشرات به حشره کشها ، تجدید حیات بعضی از آفات و نیز جایگزینی عده ای دیگر بخاطر استفاده مکرر بروز نمود.

علاوه بر این حشره کشها اثرات منفی بر روی موجودات غیرهدف مانند دشمنان طبیعی آفات، زنبور عسل و سایر گرده افشان ها، ماهیها و ….. دارد. همچنین حشره کشها ترکیبات بسیار سمی برای انسان بوده و در صورت استفاده نادرست حتی ممکن است سبب مرگ انسان گردد. با این حال در صورت استفاده صحیح از حشره کشها، می توانند بعنوان یکی از ابزارهای مهم در مدیریت آفات به حساب آیند و با اطلاعات درست می توان از بسیاری از معایب آنها کاست.

حشره کشها را به شیوه های مختلف با توجه به کاربرد و یا ترکیب شیمیایی طبقه بندی می نمایند. حشره کشها را به سموم گوارشی ، سموم تماسی و سموم گازی تقسیم نموده اند. همچنین حشره کشها براساس منبعی که از آن تهیه می شوند به سموم معدنی ، گیاهی و آلی تقسیم می شوند. با این حال دقیق ترین طبقه بندی حشره کشها با توجه به ساختمان شیمیایی شان است لذا با توجه به ماده موثره به چندین طبقه تقسیم می شوند. بر این اساس گروههای اصلی سموم به ترکیبات کلره ، فسفره ، کاربامات و پایروتروئیدها تقسیم می شوند.

سموم گوارشی

این دسته از سموم از طریق گوارش ، حشرات را مسموم می کنند. مواد مزبور باید حتما توسط حشره خورده شده و به داخل دستگاه گوارش وارد شود تا ایجاد مسمومیت نماید. قدیمی ترین حشره کشها در این گروه قرار می گیرند و امروزه تعداد معدودی از این ترکیبات مانند فسفور دو زنگ به منظور تهیه طعمه مسموم در کنترل آفاتی مانند موش کاربرد دارد

سموم تماسی

اصلی ترین گروه حشره کشهای جدید می باشند. این ترکیبات از راه جلد و تماس اثر کرده و سبب مسمومیت حشره می شوند. این سموم البته از طریق تنفسی نیز ایجاد مسمومیت می کند. زیرا در مجاورت هوا تبدیل به گاز می شوند. در صورت تغذیه حشره از سطوح آلوده به این دسته از سموم ممکن است وارد دستگاه گوارش شده و جذب گردد با اینحال اصلی ترین مسیر ورود این ترکیبات دیواره بدن است. سموم معدنی، گیاهی و ترکیبات آلى مصنوعی (کلره و فسفره) در زمره سموم تماسی هستند

فومیگانت ها

فومیگانت ها ترکیباتی هستند که در دمای بالاتر از ۵ درجه به صورت گاز در می آیند. این ترکیبات از طریق روزنه های تنفسی وارد بدن می شوند. فومیگانت ها در محیط های بسته مانند انبار و برای ضدعفونی خاک استفاده می شوند. از این گروه از سموم گازهایی مانند اسید سیانیدریک ، بروموردومتیل و سولفورکربن وجود دارد که با روشهای خاصی روی آفات به ویژه آفات انباری به کار می روند.

سموم معدنی

این ترکیبات فاقد اتم کربن بوده و در گذشته استفاده می شده. امروزه از گوگرد به شکل های مختلف گوگرد آسیایی ، گوگرد قابل تعلیق و گوگرد وتابل در مبارزه با بیماریهای قارچی و کنه ها استفاده می شود. روغن های معدنی مانند انواع هیدروکربنها نیز علاوه بر خاصیت حشره کشی هنگامی که با حشره کش ها ترکیب می شوند خاصیت حشره کشی سموم را افزایش می دهند.

سموم گیاهی

الکالوئیدها، گلوکزید و عصاره های گیاهان مختلف مانند آنابازین پیرترین از جمله سموم گیاهی هستند. یکی از ترکیباتی که هم اکنون در دفع بعضی از آفات بکار می رود ترکیبات نیکوتین مثل سولفات نیکوتین است که به صورتهای مختلف به بازار عرضه می شود و در مبارزه با حشراتی که نسبت به حشره کشهای مصنوعی مقاومند بکار برده می شود. بعنوان مثال شته سبز هلو غالبا در اثر سمپاشی مقاومت پیدا می کند و در گلخانه ها مشکلاتی ایجاد می کنند. در این مورد به منظور عاری کردن گلخانه از این شته ها که ناقل ویروس می باشند از ترکیبات نیکوتین استفاده می شود.

در قدیم از گل و گیاه پیرتر حشره کش پیرتر بنام امشی همراه با نفت جهت سمپاشی آفات خانگی استفاده می شد. امروزه انواع سموم بصورت مصنوعی بر اساس پایه گیاه پیرتر ساخته شده است و سمومی مانند امبوش ، دسپس ، ریپ کورد و کاراته به بازار عرضه شده که در دفع آفات گیاهی و خانگی استفاده می شود

حشره کشهای گیاهی از نظر تاثیر، طیف وسیعی دارند و علاوه بر آفات روی حشرات مفید نیز تاثیر سوء دارند ولی در عوض میزان مسمومیت آنها برای جانوران خونگرم کم است. ضمن آنکه مقدار مصرف آن در هکتار مقایسه با حشره کش های دیگر نسبتا کم است.

ترکیبات مصنوعی آلی

این ترکیبات بر اساس ساختمان شیمیایی آنها به چند گروه تقسیم می شوند :

سموم کلره

هیدروکربن های کلره قدیمی ترین حشره کش های مصنوعی هستند. تمام حشره کش های این گروه دارای کلر، هیدروژن و کربن در ساختمانشان هستند با اینکه حشره کش های خیلی موثری هستند ولی امروزه به علت اثرات جانبی زیاد استفاده اکثر آنها منسوخ شده است. مشهورترین ترکیب این گروه د.د.ت که به علت پایداری زیاد منسوخ شده است.

از دیگر ترکیبات این گروه آلدرین، دیلدرین و آندرین را می توان نام برد. ترکیبات نام برده از حشره کش های موثر و قوی به ویژه برای مبارزه با ملخ در حالت های طغیانی در گذشته بکار می رفته ولی در حال حاضر کاربرد آن روی محصولات کشاورزی به هیچ وجه توصیه نمی شود. یکی از سموم کلره که هنوز برای دفع بعضی از آفات بکار می رود لیندین ۲۵ % است. از این سم برای مبارزه با آبدزدک، شب پره زمستانی به صورت طعمه استفاده می شود. همچنین برای آفات ریشه مثل کرم سفید ریشه نیز به صورت محلول که در پای درخت می ریزند بکار برده می شود.

سموم فسفره

یکی از پیشرفت هائی که در مبارزه با حشرات زیان آور نصیب بشر گردید کشف ترکیبات فسفره و خواص حشره کشی آنها بود. در روش های مبارزه با آفات کشاورزی استفاده از سموم جایگاه ویژه ای دارد و مهمترین سم مورد استفاده در از بین بردن آفات سموم فسفره است. اولین ترکیب فسفره که توسط شرادر آلمانی بجای نیکوتین توصیه شد ترکیبی بنام هگزا اتیل تترافسفات بود. از دیگر ترکیبات فسفره پارتیون ، دیازنون ، سوپراسید ، مالاتیون ، گوزاتیون ، دیپترکس می توان نام برد. باید متذکر شد که پایداری سموم فسفره نسبت به سموم کلره خیلی کوتاه و حداکثر تا ۴ هفته طول می کشد.

در میان سموم فسفره ترکیباتی هستند که قدرت حلالیت زیادی در آب دارند و وقتی روی گیاه پاشیده می شوند وارد شیره گیاهی شده و چنانچه حشراتی که دارای قطعات دهانی مکنده دارند از آن تغذیه نمایند از بین می روند به این دسته از آفت کشها سموم سیستمیک گویند. مانند سیستوکس، متاسیستوکس، تیمت و دیمتوات که در مبارزه با حشرات مکنده مانند شته ها و زنجرک ها بکار می روند.

سموم کاربامات

این ترکیبات از مشتقات اسید کاربامیک به دست می آید. اسید کاربامیک قبلا در پزشکی بکار برده می شد ولی در سالهای اخیر در مبارزه با آفات کشاورزی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. اغلب این ترکیبات روی شته ها، مگس ها و پروانه ها اثرات خوبی دارند و بعضی از آنها خاصیت سیستمیکی قوی روی حشرات زننده مکنده دارند. سمومی مانند دی متان، ایزولان، دی متیلان و سوین در این گروه قرار می گیرند که در میان آنها سوین به عنوان یکی از حشره کش های نادری است که علاوه بر حشرات روی نرم تنان زیان آور مانند لیسک و حلزون تاثیر قابل توجهی دارد.

نکاتی در مورد استفاده از سموم شیمیایی

مهمترین خصوصیاتی که یک ترکیب حشره کش باید وجود داشته باشد عبارتند از :

اثر قطعی روی آفت داشته باشد.
روی گیاه سوختگی ایجاد نکند.
برای انسان و دام بی ضرر باشد.
روی حشرات مفید و زنبور عسل اثر سوء نداشته باشد.
در کیفیت مواد خوراکی تغییری ایجاد نکند.
روی چندین گونه از حشرات زیان آور موثر باشد.
روی تمام مراحل زندگی حشرات اعم از تخم، لارو و شفیره و حشره کامل اثر کافی داشته باشد.
تحت تاثیر عوامل محیطی زود تجزیه نشود.
در محیط های اسیدی و قلیایی زود تجزیه نگردد.
از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.

بدیهی است که جمع کردن تمام این خصوصیات در تعداد معدودی از این سموم کار دشواری است با وجود این باید تا جای امکان از ترکیباتی استفاده کرد که تعدادی از موارد ذکر شده را دارا باشند.

یکی از نکات جالب در مورد مبارزه شیمیایی که یکی از مهمترین روش های مبارزه با آفات کشاورزی است این است که علاوه بر شناسائی ترکیبات شیمیایی باید به نحوه کاربرد صحیح آنها توجه کرد، بدین معنی که متخصصین و کارشناسان باید این مسئله را با کشاورزان و کسانی که با سم و سمپاشی سر و کار دارند تفهیم نمایند که منظور از سمپاشی فقط پاشیدن یک محلول سمی روی گیاهان نیست بلکه هدف از سمپاشی این است که ضمن وارد نمودن حداکثر ضربه، صدمات جانبی نداشته باشد و برای اینکار باید زمانی سمپاشی صورت گیرد که اکثریت تعداد آفات در معرض سمپاشی قرار گیرد.

مثلا هنگامی که روی شپشک واوی سیب بخواهیم سمپاشی کنیم باید دقیقا از بیولوژی این حشره اطلاع کامل داشته باشیم. باید زمانی سمپاشی صورت گیرد که حداکثر پوره ها از تخم خارج شده باشند و در صورت تأخیر در سمپاشی پوره ها از خود سپر ترشح می کنند و سمپاشی دیگر موثر نخواهد بود علاوه بر آن حشرات مفید نیز از بین می روند.

همچنین استفاده از وسایل و ماشین های سمپاشی و انتخاب آنها بر اساس نوع زراعت ، ما را در رسیدن به هدف نزدیک تر می نماید. تعیین غلظت مناسب در هکتار یکی از نکات مهم دیگری است که در مبارزه شیمیایی با آفات باید به آن توجه خاصی داشت. همچنین مقدار سم مصرف شده در هر نوبت سم پاشی باید اندازه گرفته شود زیرا شاخ و برگ گیاهان روز به روز بیشتر رشد نموده و مقدار آبی که لازم است گیاهان را خیس نماید بیشتر خواهد بود.

۲ – مبارزه طبیعی

مدیریت حشرات با تغییر در رشد و نمو

در این روش از ترکیباتی استفاده می شود که در مکانیزم تغییر جلد و کامل شدن مراحل لاروی اثر می کند. این پدیده در زمانی مورد توجه دانشمندان قرار گرفت که حشره ای بنام Pyrhocoris را در آمریکا پرورش می دادند. ابتدا این حشره در اروپا به نحو خوبی پرورش داده می شد و وقتی که آنرا به آمریکا منتقل نمودند در هنگام پرورش متوجه شدند که لاروها به مرحله شفیرگی نمی رسند بعد از تحقیقات زیادی مشخص شد که کاغذهایی که در آزمایشگاه مورد استفاده قرار گرفت دارای ماده Juvabion می باشد که این ماده در درختان نراد در کانادا و آمریکا وجود دارد.

بعد از آن کاغذهای نوع دیگری که در اروپا استفاده می شد بکار بردند. تا اینکه عمل پرورش حشره مزبور با موفقیت انجام گرفت. ترکیبات فوق که رشد حشرات را تنظیم می کند به نام تنظیم کننده های رشدی حشرات می نامند. تنظیم کننده های رشد حشرات ترکیباتی هستند که به نحو خاصی در رشد و نمو حشرات تاثیر می گذارند به طوری که مکانیزم تغییر جلد و پوست اندازی حشرات با اشکال مواجه می گردد.

مزایای استفاده از سموم مختل کننده رشد این است که به واسطه سمیت بسیار ناچیز ، برای مصرف کننده و حشرات مفید و همچنین آلودگی محیط زیست خطری ندارد.

مدیریت آفات با تغییر در رفتار حشرات

این مواد ترکیباتی می باشند که توسط موجودات زنده تولید می شوند و سبب دور کردن و یا نزدیک کردن آنها نسبت به همدیگر می گردند و به دو گروه تقسیم می شوند :

۱- فرمون ها که پیام های شیمیایی درون گونه ای را مخابره می کنند. ۲- آلوکمیکال ها که پیام های شیمیایی را در بین گونه های مختلف مخابره می کنند.

فرمونها

همانطوری که ذکر شد فرومون ها پیامهای شیمیایی درون گونه ای را مخابره می نمایند و واکنش های رفتاری کوتاه مدت را بر می انگیزند. فرومونها موادی هستند که از غده هایی که در انتهای بدن حشرات ماده وجود دارد به بیرون ترشح می شوند و در حقیقت مواد فریبنده برای حشرات نیز به حساب می آیند. تا به حال حدود ۱۷۰ گونه از پروانه ها شناخته شده که از خود فرمون پخش می کنند دانشمندان با توجه به ساختمان شیمیایی آنها، فرومون مصنوعی زیادی ساخته اند که به بازار عرضه می شود و از روش های جدید مبارزه با آفات کشاورزی محسوب می شود.

بطور کلی انواع فرمونها را به شرح زیر می توان طبقه بندی کرد :

۱ – فرومون جنسی

همانطور که ذکر شد این فرومونها از غده های برون ریز پروانه های ماده بصورت گاز خارج می شوند و حشرات نر را به منظور جفت گیری جلب می کنند از این فرومونها در جهات مختلف می توان استفاده کرد.

الف ) مبارزه مستقیم با آفات :

بوسیله این فرمون، می توان حشرات را در تله های فرمونی جمع آوری و سپس آنها را معدوم کرد. مانند کرم خراط

ب ) تعیین زمان مبارزه شیمیایی با آفات پس از بدست آوردن پیک جمعیت

مثلا در مورد کرم سیب ثابت شده است با استفاده از تله های فرومونی، دو هفته پس از پیک جمعیت، می توان عملیات سمپاشی را اجرا نمود.

ج) تعیین قلمرو و پراکنش حشرات یک منطقه

د ) می توان یک محیط را از فرمون اشباع کرد و بدین ترتیب در جفت یابی نرها ایجاد اختلال کرد. از این نوع فرمون ها در کنترل کرم سرخ پنبه استفاده می شود.

۲ – فرومون تجمعی

این نوع فرومون در افراد یک گونه وجود دارد و حشرات نر و ماده به این فرومون جلب می شوند. بعنوان مثال از سوسک حنائی خرما فرومونی بنام فروژینول استخراج کرده اند که حشرات نر و ماده را جلب نموده و پس از جمع آوری، آنها را معلوم می نمایند و بعنوان یکی از عملیات تکمیلی در کنترل تلفیقی این آفت استفاده می شود.

۳ – فرومون هشدار دهنده

در بعضی از حشرات مانند شته ها، هنگامیکه مورد حمله دشمنان طبیعی قرار می گیرند از انتهای کورتیکول خود قطراتی ترشح می کنند که بعنوان فرومون هشدار دهنده و زنگ خطر برای سایر افراد عمل می کند.

آلوکمیکال ها

آلوکمیکال ها خود به دو گروه تقسیم می شوند:

الف) کایرومونها

موادی می باشند که موجودات زنده را بطرف خود جلب می کنند و درحقیقت فقط گونه دریافت کننده در آن سود می برد. مثلا گیاه کلم خردل بوی از خود متصاعد می کنند و پروانه سفید کلم به طرف مزرعه کلم جلب می شود.

ب) آلومون ها

آلومون ها در دو گروه قرار می گیرند. یکی گروه ترکیبات با برد زیاد که به عنوان دور کننده ها مطرح می باشند. گروه دوم ترکیبات با برد کم که به عنوان بازدارنده های تغذیه و تخم ریزی به حساب می آیند. موارد کاربرد آلومون ها عبارتند از

۱- دورکننده ها

این مواد به علت دوام کم در محیط در سطح وسیع توسعه نیافته و اقتصادی نمی باشد. مهمترین موارد استفاده از آنها در آفات خانگی و بهداشت است.

۲- بازدارنده ها

بیشتر در رابطه با مکانسیم آنتی بیوز در مقاومت گیاهان مطرح است. مانند Dioboa در ذرات که عامل مقاومت به کرم strinia nubilalis ذرت می باشد.