نام علمی:
.Sambucus nigra L
تیره:
Caprifoliaceae
آقطی سیاه از زمان های قدیم جزء گیاهان دارویی به شمار می رفته و از آن برای مداوای برخی بیماری ها استفاده می شده است. گل ها، میوه های کاملا رسیده، پوست و برگ های این گیاه در تعدادی از فارماکوپه ها به عنوان دارو معرفی و خواص آنها نیز بیان گردیده است. مواد موثره قسمت های مختلف آقطی سیاه، آرام بخش، مدر، معرق و تقویت کننده عضلات قلب است. برای مداوای سرما خوردگی و برخی ناراحتی های مجاری تنفسی استفاده می شود. از میوه های تازه این گیاه نوعی مربا و مارمالاد تهیه می گردد که تاثیر دارویی دارد. مواد موثره گل ها کم و بیش ملین است و از آن به عنوان ماده ای مسهل استفاده می شود.
گیاهشناسی
آقطی سیاه گیاهی چند ساله، درختچه ای، به ارتفاع 3 تا 6 متر و متعلق به تیره آقطی می باشد. آقطی سیاه معمولا در مناطق سایه، مرطوب و اطراف جنگل ها می روید. ساقه جوان و یک ساله این گیاه سبز رنگ است ولی با گدشت سن گیاه، پوست ساقه به رنگ قهوه ای روشن یا خاکستری تبدیل می شود. در سطح پوست، منافذی (عدسک هایی) به رنگ سفید و نسبتا نرم مشاهده می شود.
برگ ها مرکب بوده و از 5 تا 7 برگچه (معمولا تعداد برگچه ها فرد است) تشکیل شده اند. برگچه ها متقابل، به شکل بیضی و کشیده می باشند. طول برگ ها به 40 سانتی متر می رسد. برگ ها به رنگ سبز روشن و کم و بیش براق هستند. گل ها در انتهای ساقه ها به شکل خوشه ای مسطح ظاهر می شوند. قطر این خوشه، بین 10 تا 25 سانتی متر است. گلها کم و بیش معطر و رنگ آنها زرد روشن است و پس از خشک شدن کمی تیره شده و بوی آن نیز کمی تغییر می یابد. گلدهی ، از اواخر اردیبهشت تا اواخر خرداد انجام می گیرد . میوه از نوع سته و به رنگ سیاه و براق است . داخل هر میوه ، 2 تا 3 عدد دانه وجود دارد که دارای پوشش محکم و سختی است . هر دانه 5 میلی متر ضخامت دارد . وزن هزار دانه ، 5/2 تا 5/3 گرم است .
مواد موثره گلها عبارتند از : اسانس ( به مقدار 1/0 تا 2/0 درصد ) ، گلیکوزید ( مانند سامبونیگرین ) ، فلاونوییدها ( به مقدار 2 تا 3% که شامل (روتین ) ، (کورستین ) و (سامبوسین) می باشد .
مواد موثره برگ ها عبارتند از ( مواد تلخ ) و ( گلیکوزید سامبونیگرین ) ، در حالی که میوه های کاملاً رسیده حاوی اسیدهای آلی ( مانند اسید استیک و اسید مالیک ) ، ویتامین های آ و ث ، مواد تلخ ، مواد قندی و مقادیر بسیار کمی اسانس می باشند.
خواص دارویی
دم کرده گلهای آقطی سیاه سرما خوردگی، بیماری های دستگاه تنفسی ، تب را درمان می نماید
اقطی سیاه درمان کننده استسقاء می باشدو آب اضافی را از بین ابافت های بدن دفع می نماید همچنین در معالجه بیماری‌های صرع موثر می باشد.
برای از بین بردن درد و بهبود بواسیر ، برگهای تازه این گیاه را له کرده و یا اینکه از آن پماد تهیه نمایید و روی بواسیر دردناک قرار دهید .
شیرمادران شیرده را افزایش می دهد.
برای از بین بردن ورم چشم باید چشم را با جوشانده گلهای این گیاه شستشو نمایید.
بخور گلهای آقطی سیاه جهت معالجه بیماری سل مفید می باشد و اخلاط چسبناک را از گلو خارج می نماید.
این گیاه تقویت کننده سیستم ایمنی ،ضد عفونی کننده و ادرارآور می باشد
گیاه آقطی سیاه سنگ کلیه را خارج می کند.
جوشانده گلهای آقطی سیاه را روی سوختگی‌ها قرار دهید و کمپرس نمایید سوختگی را برطرف می کند.
خوردن میوه آقطی سیاه و مالیدن آن به سر موجب سیاه شدن مو و تقویت مو می گردد.
خواص آقطی سیاه برای پوست
این گیاه یک پاک کننده تمیز برای پوست صورت می باشد برای این منظور گل آقطی را با شیر قاطی کرده بجوشانید صاف کنید صورت را ماساژ دهید.
برای شاداب و جوان شدن پوست گلهای خشک شده آقطی سیاه را دم نمایید و مقداری پودر باقلای خشک را در ظرفی ریخته و سپس دم کرده آقطی سیاه را روی آن بریزید و خمیری تهیه نمایید
این خمیر را به‌صورت ماسک روی صورت قرار داده و پس از یک ربع ساعت بشویید این ماسک را هر روزه روی پوست خود قرار دهید.
برای معالجه خارش بدن، پوست ساقه آن را در روغن بجوشانید و سپس آن را صاف نموده و بگذارید سرد گردد. این روغن را روی قسمت‌هائی که خارش دارد بمالید.
جهت انسداد منافذ پوست از عرق گل آقطی که با آب خیار قاطی گردیده استفاده نمایید.
اگر پوست حساسی دارید برای شستن صورت یا پاک کردن آرایش دم کرده آقطی سیاه را مصرف نمایید.
روش مصرف آقطی سیاه
جوشانده: مقدار ۶۰ گرم پوست ساقه، برگ و یا میوه این درختچه را در یک لیتر آب قرار داده و بگذارید آهسته بجوشد تا حجم آن به نصف برسد. سپس آن را صاف نمایید.
سرکه آقطی سیاه: ۱۰-۲۰ گرم برگهای خشک شده این درختچه را در یک لیتر سرکه بریزید و بگذارید تا مدت دو هفته هر روز آن را به‌هم بزنید. پس از این مدت آن را صاف نموده و در شیشه در بسته نگهداری فرمایید.
دم‌کرده آقطی سیاه: مقدار ۱۰۰ گرم گل خشک شده این درختچه را در یک لیتر آبجوش بریزید و به مدت ۱۰ دقیقه دم نمایید.
شیره یا آب میوه: میوه‌های رسیده آقطی سیاه را فشار داده تا شیره آن بیرون بیاید. مقدار مصرف این شربت یک قاشق غذا خوری قبل از هر غذا می باشد.
خواص آقطی سیاه برای یبوست
این گیاه ملین و ضد یبوست است و بهترین دارو برای رفع یبوست در افراد سالخورده و کسانی است که انقباضات روده بزرگ در آنها ضعیف کردیده است.
برای معالجه یبوست ۲۰ گرم میوه تازه یا خشک آقطی را در ۵۰۰ سی‌سی آب ریخته ۱۰ دقیقه جوشانده سپس ۱۵ دقیقه دم و صاف نموده با عسل شیرین کنید صبح ناشتا یک لیوان مصرف گردد.
خواص آقطی سیاه برای جوش خوردن استخوان
برای جوش خوردن استخوان و مداوای شکستگی استخوان، از دم کرده ریشه این درختچه بهره ببرید.
خواص آقطی سیاه برای درد اعصاب
بیست تا چهل گرم میوه آقطی تازه یا خشک را در نیم لیتر آب یا شیر بریزید و ظرف محتوای آن را روی آتش قرار داده تا ده دقیقه بجوشد، و بعد آن را از روی آتش بردارید تا ده دقیقه بماندو دم بکشد و بین غذای صبحانه، ناهار و شام از آن سه فنجان میل نمایید.
مضرات آقطی سیاه
استفاده بیش از حد ازگیاه آقطی سیاه ممکن است موجب تهوع و همچنین ورم روده‌ها گردد. آقطی سیاه طبع سردی دارد و بنابراین افراد سرد مزاج حتماً باید آن را با عسل میل نمایند
نیازهای اکولوژیکی
آقطی سیاه در خاک های تقریباً شور، در زمین های متروکه و مرطوب می روید. این گیاه در طول رویش به مقادیر زیادی ازت و آب نیاز دارد. آبیاری مناسب باعث افزایش عملکرد گل می شود. اگر چه این گیاه در سایه به خوبی می روید، ولی تابش آفتاب نقش عمده ای در افزایش محصول میوه دارد.
تکثیر گیاه
رویشگاه اصلی آقطی سیاه، مناطق صعب العبور جنگلی است، لذا بهره برداری از این گیاه از محل رویش گاه های طبیعی مقرون به صرفه نیست و در بعضی از کشورها کشت می شود. کاشت و تکثیر آقطی سیاه در زمین های مسطح، باعث تسریع در برداشت محصول می شود. تکثیر این گیاه به وسیله بذر و همچنین از طریق رویشی صورت می گیرد.
تکثیر به وسیله بذر : بذرهای آقطی سیاه را بین ماه های مرداد – شهریور جمع آوری می کنند. سپس آنها را در فصل پاییز همان سال یا اوایل بهار سال بعد در خزانه هوای آزاد کشت می کنند. با آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه، بذرها سبز شده و گیاه به سرعت رشد می کند.
یک سال بعد، در فصل بهار یا پاییز ، نهال ها را به زمین مورد نظر منتقل می کنند.
تکثیر رویشی : تکثیر رویشی، از طریق قلمه های ساقه انجام می گیرد. گیاهان در ماه های خرداد – تیر، ساقه های سبز و جوانی دارند. این ساقه ها در شهریور ضخیم و کم و بیش چوبی می شوند. بین ماه های تیر – شهریور، قلمه های مناسبی را به طول 20 سانتی متر جدا می کنند. این قلمه ها را در خزانه هوای آزاد که سطح بستر آن از خاک مرطوب و نرمی پوشیده شده است، کشت می کنند. چون قلمه ها در سایه سریع تر ریشه دار می شوند، خزانه ها باید در سایه قرار داشته باشند یا با استفاده از پوشش هایی مخصوص، مانع تابش مستقیم آفتاب به آنها شد.
پس از ریشه دار شدن قلمه، می توان نهال ها را به زمین دایمی منتقل نمود، فاصله ردیف های کاشت، بین 250 تا 300 سانتی متر مناسب است. فاصله دو نهال روی ردیف کاشت، باید 100 تا 150 سانتی متر باشد.
برداشت محصول
هنگامی که گل های قسمت های کناری گل آذین باز شده باشند و گل های قسمت های میانی آن به صورت غنچه ( یا در حال بازشدن) باشند، باید گل ها را برداشت نمود.
جمع آوری گل ها فقط در ساعت های خشک روز امکان پذیر است. از این رو، گل ها را باید پس از خشک شدن شبنم یا مدتی پس از بارندگی، برداشت کرد . چنانچه گل ها به صورت مرطوب برداشت شوند، پس از خشک شدن قهوه ای رنگ شده و از کیفیت مواد دارویی آن ها نیز کاسته می شود.
گل ها را با قیچی باغبانی و از ناحیه دمگل جدا می کنند و پس از جدا کردن، به صورت وارونه، با فاصله های مناسب و بدون وارد آوردن هیچ گونه فشار، در سبد قرار می دهند. این گل ها را به هیچ عنوان نباید در کیسه یا جعبه نگهداری نمود، زیرا ممکن است رنگ آنها در اثر فشارهای وارده به قرمز تیره یا قهوه ای تغییر یابد و در نتیجه از کیفیت آن ها کاسته شود. برای نگهداری می توان از تخته هایی که روی آن ها را با ورق های کاغذی پوشانیده اند ( با رعایت فواصل مناسب و عدم فشار بر آن ها ) استفاده نمود.
خشک کردن گل ها باید به وسیله خشک کن های الکتریکی انجام گیرد. برای این کار ابتدا گل ها را به صورت لایه ای نازک در خشک کن قرار می دهند و سپس آن ها را در دمای 30 الی 35 درجه سانتی گراد خشک می کنند (ضخامت زیاد، باعث تغییر رنگ در گل ها می گردد). عمل خشک کردن را در سایه نیز می توان انجام داد. در هر صورت، چنانچه خشک کردن گل ها با کیفیت مناسب انجام گرفته باشد، رنگ آن ها زرد روشن خواهد بود.
گل ها را پس از خشک کردن الک کرده و پس از جدا نمودن ساقه ها و سایر اندام های نامناسب، آنها را در پاکت های کاغذی یا جعبه های مقوایی، بسته بندی می کنند.
نگهداری گل های خشک شده در اماکن مرطوب مناسب نیست، زیرا به علت جذب رطوبت، رنگ گل ها تغییر می یابد. رنگ گل هایی که به طور مناسب خشک شده باشند، زرد روشن خواهد بود و از بوی خاص و مطبوعی نیز برخوردار می شوند. مزه گل ها نیز شیرین است. جمع آوری میوه های رسیده، همانند گل ها، همراه با ساقه انجام می گیرد. با استفاده از خشک کن های الکتریکی، میوه ها به طور مناسب خشک می شوند (استفاده از خشک کن سبب عدم تغییر رنگ میوه ها می گردد).
پس از خشک شدن میوه ها، ساقه ها را از آنها جدا و سپس آن ها را بسته بندی می کنند. نسبت گل تازه به خشک، 8 تا 9 به 1 و نسبت میوه تازه به خشک، 4 تا 5 به 1 می باشد. میوه های خشک شده سیاه رنگ و سبک هستند و مزه آن ها ملس (ترش و شیرین) است.
