نام علمی:
Lavandulae intermedia
تیره:
Lamiaceae
اسطوخودوس انگلیسی (اسطوخودوس دورگ) احتمالا از قرن شانزدهم میلادی شناخته شده و کشت می شده است. در گذشته برای معطر کردن لباسها و همچنین دفع حشرات از گلهای این گیاه استفاده می کردند.
در فارماکوپه های معتبر از اسطوخودوس انگلیسی به عنوان یک گیاه دارویی یاد شده و خواص درمانی آن مورد بررسی قرار گرفته است. برای درمان رماتیسم و همچنین برای معالجه برخی ناراحتیهای مربوط به سیستم عصبی از مواد موثره این گیاه استفاده می شود.
اسانس اسطوخودوس انگلیسی همانند اسانس اسطوخودوس فرانسوی در صنایع بهداشتی و آرایشی موارد استعمال فراوانی دارد. این اسانس خاصیت ضد باکتریایی نیز دارد.
از اسانس این گیاه به عنوان ماده ای برای رنگ کردن نقاشی بر روی ظروف چینی استفاده می شده است.
اسطوخودوس انگلیسی در سطوح وسیعی در کشورهای ایتالیا، انگلیس، ژاپن، الجزایر، فرانسه و مجارستان کشت می شود.
گیاهشناسی
اسطوخودوس انگلیسی (با گونه های بورتانی و هیبریدا هم نام است) گیاهی خشبی و چند ساله است. عده ای از محققان معتقدند که این گیاه آمیزش گونه انگوستی فولیا و لاتیفولیا به وجود آمده است. منشا آن نواحی بیابانی و کم آب آلپ در خاکهای شنی جنوب فرانسه و اسپانیا گزارش شده و در ارتفاعات 700 تا 1000 متری از سطح دریا می روید.
ریشه اصلی این گیاه طویل و چوبی و طول آن دو تا جهار متر است. ساقه ضخیم، قهوه ای رنگ و حاوی انشعابهای فراوانی است که به گیاه ظاهری شبیه به نیمکره می دهد. قطر نیمکره در گیاهان چند ساله به 150 سانتی متر می رسد. ارتفاع ساقه بین 80 تا 100 سانتی متر است. ارتفاع ساقه های گل دهنده اسطوخودوس انگلیسی 60 تا 90 سانتی متر و بر خلاف ساقه گل دهنده اسطوخودوس فرانسوی معمولا منشعب است. برگها به رنگ سبز تیره (تیره تر از اسطوخودوس فرانسوی) و نیزه ای شکل است. طول برگها پنج تا هفت سانتی متر و پهن تر از اسطوخودوس فرانسوی می باشد، به طوری که عرض آنها به 8/0 تا 1 سانتی متر می رسد. سطح برگها پوشیده از کرکهای ظریفی است. گلها آبی رنگ و در انتهای ساقه های گل دهنده به صورت خوشه های مجتمع قرار می گیرند.
اسطوخودوس انگلیسی بذر تولید نمی کند و یا در صورت تولید، فاقد قوه رویشی است.
پیکر رویشی و گلها حاوی اسانس هستند. بیشترین مقدار اسانس در گلها ساخته و ذخیره می شود. مقدار اسانس به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین 9/0 تا 5 درصد است. مهمترین ترکیبات اسانس را “لینالیل استات” (7 تا 30 درصد) تشکیل می دهد. از ترکیبات دیگر اسانس می توان از “بورنئول” (اسانس اسطوخودوس فرانسوی فاقد این ماده است) ، “کامفور”،”ژرانیول” و هیدروکربورهای ترپنوئید نام برد.
رشد اولیه این گیاه بسیار کند است. گلها در مقایسه با اسطوخودوس فرانسوی با تاخیر ظاهر می شوند، به طوری که اولین گلها در اواسط تابستان (تیر) پدیدار می شوند.
نیازهای اکولوژیکی
نیازهای اکولوژیکی این گیاه شبیه به اسطوخودوس فرانسوی است.
“پی اچ” خاک برای اسطوخودوس انگلیسی بین 5/6 تا 8 مناسب است.
خواص دارویی
ریشه اسطوخودوس اثر ضد تشنج قوی دارد و از برگ و گل آن برای تسکین درد استفاده می شود.اسانس این گیاه اثرات آرام بخشی، ضد افسردگی، التیام سوختگی و نیش حشرات دارد.همچنین این گیاه برای از بین بردن کرم های روده و معده، باز کردن گرفتگی ها، تقویت حافظه، بهبود بیماری نقرس و رماتیسم دارد و برای رفع امراض پوستی مانند اگزما، آکنه و سوختگی ها استفاده می شود.اسطوخودوس ناراحتی های نزله، گریپ، آنژین و برونشیت را تسکین می دهد و کمپرس فرآورده آن بر روی کبد به تنظیم آن کمک می کند.محلول غرغره اسطوخودوس زخم های کوچک دهان را ضدعفونی کرده و با نرم کردن عصب و ماهیچه ها باعث جلوگیری از فلج شدن زبان و لکنت می شود .این گیاه نقش مؤثری در درمان آسم، صرع، سیاه سرفه و سرماخوردگی دارد و عفونت های مجرای تنفسی، گلو درد، آنژین، سرخچه و آبله را نیز برطرف می کند
تناوب کاشت
اسطوخودوس انگلیسی نیز 15 تا 20 سال در یک منطقه باقی می ماند و باید با گیاهانی به تناوب کشت شوند که نه تنها به مواد و عناصر غذایی فراوانی نیاز نداشته باشند بلکه سبب گسترش و توسعه علف های هرز نشوند.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
نیاز غذایی این گیاه همانند نیاز غذایی اسطوخودوس فرانسوی است.
آماده سازی خاک
اسطوخودوس انگلیسی 15 تا 20 سال در یک منطقه باقی می ماند. از این رو قبل از کشت خاک را باید کاملا آماده نمود. پس از اضافه کردن کودهای مورد نیاز (اعم از حیوانی یا شیمیایی) در فصل پاییز شخم عمیقی زده می شود. این گیاه چون به آب ایستایی بسیار حساس است،زمین باید کاملا صاف و فاقد هرگونه پستی و بلندی باشد.
تاریخ و فواصل کاشت
فصل پاییز زمان مناسبی برای ریشه دار کردن قلمه های ساقه ای در خزانه زیر پلاستیک و اواسط بهار نیز زمان مناسبی برای ریشه دار کردن آنها در خزانه هوای آزاد است.
فصل بهار یا پاییز سال بعد زمانهای مناسبی برای انتقال قلمه های ریشه دار شده به زمین اصلی است.
زمان مناسب برای خوابانیدن تپه ای (کپه ای) اسطوخودوس انگلیسی اوایل بهار می باشد. فصل پاییز بوته های ریشه دار شده را می توان به زمین اصلی منتقل کرد.
در دو حالت بوته ها در ردیفهایی به فاصله 150 سانتی متر و فاصله دو بوته در هر متر طولی 100 سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند.
روش کاشت
اسطوخودوس های دو رگ بذر تولید نمی کنند و در صورت تولید عقیم خواهند بود. از این رو تکثیر این گیاه تنها به روش رویشی امکان پذیر است. یکی از روشهای تکثیر رویشی این گیاهان انتقال ساقه های سبز و جوان یا ساقه های چوبی ریشه دار شده به زمین اصلی است. از پایه های مادری یک ساله ساقه های سبز یا از پایه های مادری چهار تا پنج ساله ساقه های چوبی به طول 12 تا 20سانتی متر جدا می کنند و سپس به ریشه دار کردن آنها در خزانه زیر پلاستیک یا خزانه هوای آزاد اقدام می نمایند. برای ریشه دار کردن قلمه ها و کشت آنها به زمین اصلی همان شرایطی را باید به کار برد که برای اسطوخودوس فرانسوی استفاده می شود.
تکثیر از طریق خوابانیدن تپه ای نیز روش دیگری برای تکثیر اسطوخودوس انگلیسی است. این روش در مقایسه با روش قبلی کار کمتری را می طلبد و از اطمینان بیشتری نیز برخوردار است. گیاهان سه تا چهار ساله سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی یا باکتریایی را باید انتخاب کرد. انتخاب گیاهان مسن تر و گیاهانی که ساقه های ضخیم (بیش از 5/1 تا 2 سانتی متر) دارند مناسب نیست زیرا احتمال ریشه دار شدن آنها کم است یا ریشه های ضعیف و نامناسبی تولید خواهند کرد. پس از انتخاب گیاهان مناسب اوایل بهار به ضخامت 20 تا 25 سانتی متر اطراف آنها را با خاک می پوشانند و سپس قسمت فوقانی آن به ضخامت چهار تا پنج سانتی متر خاک نرم و فاقد هر گونه سنگ یا کلوخ اضافه می کنند. حداکثر ارتفاع تپه ایجاد شده روی گیاه از سطح زمین 30 سانتی متر می باشد. به منظور جلوگیری از آب ماندگی بر روی تپه هاشیارهایی ایجاد می شود تا آب حاصل از باران یا آبیاری بارانی را به طرف پائین هدایت کنند.
هر کارگر قادر است در هر 8 تا 10 پایه مادری سه تا چهار ساله را با خاک بپوشاند. در انتهای هر ساقه ریشه های مناسبی تشکیل می شود. چنانچه هوا خشک باشد یا گیاهان به موقع آبیاری نشوند ساقه ها قادر به تولید ریشه نخواهند بود.
فصل پاییز هنکامی که هوا ابری باشد خاک اطراف پایه مادری را کنار می زنند و سپس با چاقو به جدا کردن ساقه های ریشه دار شده اقدام می کنند( انجام این عمل در روزهای آفتابی مناسب نیست.) سپس بوته های جدا شده را به سرعت در زمینهای اصلی – با حفظ فواصل مناسب – باید کشت کرد. از هر گیاه سه تا چهار ساله می توان 100 تا 150 بوته ریشه دار شده به دست آورد. برای هر کتار زمین به 14 تا 15 هزار بوته نیاز است.
در بعضی کشورها مانند روسیه، خوابانیدن اسطوخودوس به روش دیگری انجام می گیرد. در این کشورها پس از انتخاب پایه مادری سه تا چهار ساله ، در فصل پاییز اندامهای هوایی گیاهان (شاخه ها و سرشاخه ها) را به طول 8 تا 10 سانتی متر قطع می کنند. سپس همه پیکر گیاه را باخاک نرم می پوشانند. در فصل پاییز نیز مجددا اقدام به بریدنساقه های جوان تولید شده می کنند. ساقه های تولید شده تا فصل پاییز همان سال تولید ریشه های مناسبی می کنند. پس از جدا کردن این ساقه ها ، آنها را به مدت یک سال در خزانه هوای آراد که کنترل آنها از نظر آبیاری و حفاظت در برابر سرما آسانتر است کشت می کنند تا ساقه هایی محکم و ریشه هایی قوی تولید شود.
یک سال بعد آنها را به زمینهای دائمی منتقل می کنند. چون این روش متضمن کار و هزینه بیشتری است. از آن در اقلیمهایی استفاده می شود که زمستانهای بسیار سرد و طولانی داشته باشند.
مراقبت و نگهداری
تماو مواردی که در طول کاشت، داشت و برداشت اسطوخودوس فرانسوی اجرا می شود در مورد این گیاه نیز باید رعایت گردد.
عمل جوان کردن برای اسطوخودوسهای دورگ قابل اجرا نیست. زیرا، با گذشت سن اسطوخودوس انگلیسی و با قطع ساقه های آنها گیاهان به تولید شاخه های جدید قادر نمی باشند.
برداشت محصول
برداشت محصول اسطوخودوس انگلیسی همانند برداشت اسطوخودوس فرانسوی است. در سطح وسیع کشت گلها را باید توسط ماشین برداشت کرد.
عملکرد گل تازه در سال دوم رویش 1 تا 5/1 تن در هکتار و در سال چهارم 4 تا 5 تن و از سال پنجم به بعد عملکرد به 5 تا 7 تن در هکتار می رسد.
معمولا از هر 8 تا 10 کیلوگرم گل تازه پس از خشک شدن به یک کیلوگرم گل خشک تبدیل می شود.
مقدار اسانس نیزبا توجه به عملکرد گل متفاوت است. در سال دوم رویش 10 تا 15 کیلوگرم، در سال سوم 25 تا 30 کیلوگرم، در سال چهارم 40 تا 50 کیلوگرم و از سال پنجم به بعد 50 تا 70 کیلوگرم اسانس از هر هکتار استحصال می شود.
