ویژگیهای گیاه دارویی مریم گلی

نام علمی:

Salvia officinalis L

تیره:

Lamiaceae

بیش از یک هزار سال پیش، از مریم گلی به عنوان گیاهی دارویی استفاده می شده است. مردم در گذشته از این گیاه به عنوان ماده ای مدر، عامل انعقاد خون و نیز داروی ضد تعرق استفاده می کرده اند. نام سالویا از کلمه لاتین سالوار به معنی شفادهنده، مشتق شده است. در بسیاری از فارماکوپه های، از برگ های مریم گلی رسماً به عنوان دارو یاد شده و خواص آن بر شمرده است. از عصاره مریم گلی برای مداوای برخی از بیماری های مربوط به حلق و حنجره و همچنین برای شستشوی دهان استفاده می شود.

اسانس این گیاه خاصیت ضد باکتریایی دارد و از آن در صنایع داروسازی، غذایی و همچنین در صنایع بهداشتی و آرایشی استفاده می شود.

همه ساله زمین های زراعی وسیعی در شبه جزیره بالکان، روسیه، آمریکا، ایتالیا و همچنین کشور های اروپای مرکزی برای کشت مریم گلی اختصاص می یابد.

گیاهشناسی

مریم گلی گیاهی چند ساله که منشاء آن نواحی شمالی مدیترانه گزارش شده است. این گیاه در کوه های آهکی مونته نگرو و هرزگوین در یوگسلاوی سابق گسترش فراوانی دارد. بوته ای است به ارتفاع۲۰-۶۰ سانتی متر که قسمت پایینی آن چوبی است و قسمت های بالایی ساقه های چهار گوش پوشیده از کرک های قابل لمس دارد. دارای برگ هایی به طول ۳-۱۰ سانتی متر و عرض ۵/۱-۵ سانتی متر، متقابل، بیضوی و کشیده، به رنگ خاکستری مایل به سبز و کرک های قابل احساس است. گل های آن به رنگ آبی روشن تا آبی مایل به ارغوانی و طول ۲-۳ سانتیمتر با لبه بالایی کوتاه است که به شکل حلقه های محوری شامل ۴-۸ گل درآمده است. میوه کپسول و به رنگ قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره است. طول میوه 2 تا 3 میلی متر و عرض آن 2 میلی متر است. وزن هزار دانه 6 / 7 تا 8 / 7 گرم است. ریشه مریم گلی کم و بیش ضخیم است و به طور مستقیم در خاک فرو می رود. ریشه انشعاب های فروانی دارد.

مریم گلی دارای سه زیر گونه است که عبارتند از:

لاواندولیفولیا، مینور و ماژور

اندام های هوایی گیاه به خصوص برگ ها محتوی اسانس هستند. مقدار اسانس در شرایط اقلیمی مختلف متفاوت و بین 1 تا 5/2 درصد است. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده آن عبارتند از: تویون (30 تا 50%)، سینئول (10 تا 15%)، کامفور (6 تا 10%) و بورنئول (6 تا 14%). از ترکیبات دیگر اسانس می توان از پینن (1 تا 2%) نام برد. گیاه، همچنین شامل مواد تلخ (3 تا 8%)، مواد تاننی، فلاونوئید و مواد گلیکوزیدی و رزینی است.

مریم گلیف 5 تا 7 سال عمر می کند. از آنجا که با گدشت سن گیاه از مقدار مواد موثره آن به طور بارزی کاسته می شود، این گیاه تا چهار سال باز دهی اقتصادی دارد.

بذر ها به مدت 3 تا 4 سال قوه رویشی مناسبی دارند و در درجه حرارت 12 تا 15 درجه سانتی گراد شروع به رویش می کنند. رشد گیاه در سال اول کند است و گلدهی تا اوایل تابستان (تیر – مرداد) همچنان ادامه می یابد. تشکیل میوه از اواخر مرداد شروع می شود. بذر ها پس از رسیده از گیاه جدا و به اطراف پراکنده می شوند.

قسمت های مورد استفاده: برگ های تازه یا خشک.

ترکیبات و اثر: مریم گلی حاوی اسانس فرار است. با مقادیر دارویی کم، این گیاه دارای اثر ضد التهاب، به ویژه بر روی مخاط ها است. یک پیشاب آور ملایم است و همچنین ترشح عرق بدن را کنترل می کند. مقادیر زیاد آن سمی است. گردش خون را در اندام های شکمی افزایش می دهد و احتمالا برای سیستم اعصاب مرکزی مضر است. به خاطر وجود تانن این گیاه خاصیت ضد التهابی و قابض دارد.

مصرف: از دم کرده این گیاه (یک لیتر آب سرد را بر روی ۱-۲ قاشق غذا خوری از برگ های کاملا ساییده بریزید، بجوشانید و بگذارید سرد شود). به عنوان دهان شویه و غرغره برای رفع التهابات دهان و گلو (التهاب لوزه ها و لثه ها) مصرف می شود. در استعمال خارج به شکل لوسیون یا کمپرس برای زخم ها استفاده دارد. از راه خوراکی آن را برای کاهش عرق شبانه در بیماران مبتلا به سل مصرف می کنند. بندرت به عنوان داروی مدر، ضد اسهال یا محرک ترشح صفرا نیز بکار می رود. در آشپزی از برگ های تازه آن به عنوان چاشنی، همراه گوشت، ماهی و غیره استفاده می شود.

مصرف زیاد این گیاه مناسب نیست و تأثیر نامطلوبی در ضربان قلب خواهد داشت.

مریم گلی، 5 تا 7 سال عمر می کند. از آنجا که با گذشت سن گیاه از مقدار مواد موثره آن به طور بارزی کاسته می شود، این گیاه تا چهار سال بازدهی اقتصادی دارد.

خواص دارویی

این گیاه که به طور کلی در انواع گوناگون یافت می‌شود از خانواده نعناعیان بوده و به قدری خاصیت درمانی دارد که می‌توان آن را پادشاه گیاهان دارویی نامید. مریم گلی دارای خاصیت ضد التهابی، آنتی‌اکسیدان و خواص ضد میکروبی فراوان است و خواص بی‌نظیر آن از گذشته‌های دور شناخته شده است. از مهم‌ترین تأثیرات مریم گلی می‌توان به تقویت حافظه، درمان عفونت‌های زنانه، کاهش دردهای دوران قاعدگی بانوان، کمک به هضم غذا، کمک به کاهش وزن، کنترل کلسترول خون، درمان اسهال، همچنین درمان انواع زخم‌ها، گلودرد و خونریزی لثه اشاره کرد.

از سوی دیگر این گیاه، دارویی ضد سرطان بوده، از بروز مشکلاتی همچون ناباروری، پلی کیستیک شدن تخمدان و سرطان رحم و تخمدان پیشگیری می‌کند. همچنین تأثیرات آن در حفظ سلامت و زیبایی پوست و مو نیز به اثبات رسیده است. این گیاه همچنین یکی از مؤثرترین ضد تعریق های شناخته شده است. در ادامه به بررسی دقیق تر فواید و خواص این گیاه می‌پردازیم.

تقویت سیستم ایمنی

مریم گلی، منبع ویتامین C است که به آن خاصیت ضد التهابی می‌دهد. همچنین این گیاه دارای خواص ضد میکروبی است؛ این دو خاصیت نقش مهمی برای تقویت سیستم ایمنی در بدن ایفا می‌کنند. به این منظور می‌توان مریم گلی را به صورت دم کرده و یا حتی به صورت موضعی روی پوست برای از بین بردن میکروب‌ها و باکتری‌ها استفاده کرد.

تقویت کننده حافظه و ضد آلزایمر

وجود آنزیم کولین استراز در مریم گلی سبب افزایش تمرکز و تقویت سیستم عصبی مرکزی و حافظه می‌شود و توانایی فکری و ذهنی را ارتقا می‌دهد. همچنین استفاده منظم از دم نوش مریم گلی در درمان آلزایمر خفیف کاربرد فراوان دارد.

تقویت استخوان‌ها

وجود مقادیر بالای ویتامین K در مریم گلی که عنصری اساسی برای استحکام استخوان‌ها و افزایش تراکم آن‌ها است، بافت استخوان‌ها را تقویت کرده و از بروز پوکی استخوان جلوگیری می‌کند.

ضد افسردگی

دم کرده گیاه مریم گلی با استرس، اضطراب و افسردگی مقابله کرده و موجب شادمانی و شادابی می‌شود. این گیاه همچنین یک آرامبخش بسیار قوی است و همچون مسکنی بی‌نظیرعمل می‌کند.

درمان مشکلات پوست

استفاده از عصاره مریم گلی در نواحی آسیب دیده پوست و یا مناطقی با مشکلات پوستی همچون آکنه، پسوریازیس و اگزما به صورت منظم می‌تواند به بهبود تدریجی آن‌ها کمک کند. همچنین خواص ضدعفونی، ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی آن در رفع جوش های صورت بسیار مؤثر است. از سوی دیگر ماساژ پوست صورت با روغن برگ‌های این گیاه، سبب بهبود جریان گردش خون در بدن شده و از پیری زودرس پوست جلوگیری می‌کند.

کمک به بیماران دیابتی

استفاده از مریم گلی، روند آزاد شدن گلوکز ذخیره شده در کبد و قند خون را تنظیم می‌کند. این گیاه همچنین می‌تواند سطح تری گلیسیرید و کلسترول مبتلایان به دیابت را پایین آورد و به آن‌ها در حفظ چربی های مفیدشان کمک کند.

جلوگیری از مشکلات گوارشی

برگ‌های این گیاه، محرک دستگاه گوارش بوده و به آن خاصیت ضدنفخ بودن می‌دهند. این خاصیت با رفع علائم سوءهاضمه، پیشگیری از اسپاسم‌ معده و کاهش بروز ورم معده و اسهال، دستگاه گوارش را در حالت معمول خود قرار می‌دهد و به سبب فیبر فراوانی که دارد در رفع اختلالات سیستم گوارش بسیار مؤثر عمل می‌کند.

بهبود عملکرد قلب

مریم گلی فاقد کلسترول و سرشار از کلسیم، پتاسیم و البته میزان کمی سدیم است که تمامی این موارد در تنظیم مشکلات ناشی از کلسترول و در نتیجه رفع برخی اختلالات قلبی-عروقی مؤثر است.

بهبود عوارض یائسگی

مصرف منظم این گیاه در بهبود عوارض ناشی از یائسگی از جمله گر گرفتگی‌، تعریق بیش‌ازحد و تعریق شبانه بسیار مؤثر است.

در کنار تمامی این خاصیت‌ها، ذکر این نکته ضروری است که مصرف همزمان این گیاه با داروهای مسکن، آرام بخش‌ها، کنترل صرع، فشار خون و دیابت تداخل ایجاد کرده و علائم این بیماری‌ها را تشدید می‌کند. به علاوه مصرف آن در مبتلایان به فشار خون توصیه نمی‌شود و برای بانوان باردار احتمال سقط جنین را در پی خواهد داشت. همچنین به دلیل تأثیر بر هورمون استروژن سبب کاهش ترشح شیر برای بانوان شیرده می‌شود که این امر مصرف آن را برای این قشر با محدودیت مواجه می‌کند.

نیازهای اکولوژی

مریم گلی، گیاهی است مدیترانه ای که در طول رویش به گرما و هوای خشک نیار دارد (مقاومت این گیاه به گرما زیاد است). گیاهان جوانی که از بذر رویش یافته اند، نیاز زیادی به آب دارند. این گیاه در فصل زمستان، در دمای پایین تر از 15 – درجه سانتی گراد دچار سرمازدگی می شود و طی 5 تا 6 روز خشک می گردد. مریم گلی برای رویش به خاک خاصی نیاز ندارد و تقریباً در هر نوع خاکی به خوبی رشد می کند. هوای گرم و خاک های با بافت متوسط (خاک های شنی – رسی) که حاوی مقادیر مناسبی ترکیبات کلسیم باشند، برای کشت این گیاه مناسب بوده و در افزایش مواد موثره آن تأثیر به سزایی دارد. خاک های شنی بسیار نرم (ماسه بادی) و فقیر از مواد و عناصر غذایی، زمین های گود، مناطق سرد و رطوبت فراوان، از عوامل محدود کننده رشد این گیاه و تأثیر فراوتنی در کاهش کمیت و کیفیت مواد موثره آن دارد.

برگرداندن خاک بین ردیف ها به منظور تهویه، نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد. پی اچ خاک برای کشت مریم گلی، بین 9/4 تا (چهار و نه دهم) و 2/8 (هشت و 2 دهم) مناسب است.

تناوب کاشت

مریم گلی را می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

افزودن کود های حیوانی و یا شیمیایی به خاک هایی که این گیاه در آنها کشت می شود، مناسب است و باعث افزایش عملکرد می شود.

افزودن 20 تا 30 تن در هکتار کود های دامی کاملا پوسیده در فصل پاییز هنگام آماده ساختن خاک، نتایج مطلوبی به همراه دارد. چنانچه از کود دامی استفاده نشود یا خاک حاصل خیز نباشد، در فصل پاییز، قبل از کاشت گیاه، افزودن 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 40 تا 60 کیلو گرم در هکتار اکسید پتاس به خاک، نتایج خوبی در ازایش عملکرد و مواد موثره گیاه خواهد داشت. در اوایل بهار، قبل از کشت نیز 60 تا 80 کیلو گرم در هکتار ازت به زمین می افزایند. در سال های بعد، در طول رویش گیاه، افزودن مقادیر مناسبی از عناصر مورد نیاز گیاه (بسته به شرایط اقلیمی منطقه و نوع خاک) نظیر پتاسیم، فسفر و ازت به خاک، مفید است.

آماده سازی خاک

اوایل پاییز، پس از اضافه کردن کود های حیوانی مورد نیاز گیاه به خاک، زمین را شخم عمیقی می زنند. پس از آن، در صورت لزوم، کود هاس شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاک اضافه می شود و زمین را به حال خود رها می کنند.

اواخر زمستان یا حداکثر اوایل بهار، سله ها و کلوخه ها را خرد می کنند. بستر را پس از تسطیح، برای کشت گیاه آماده می کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی، اواخر پاییز است. بذر ها در ردی هایی به اصله 60 تا 70 سانتی متر کشت می شوند. عمق بذر مریم گلی در هنگام کشت، باید 3 تا 4 سانتی متر می باشد.

زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد، بهار (بین ماه های فروردین و اردیبهشت) است. بذر ها در خزانه هوای آزاد و ردی هایی به فاصله 15 تا 20 سانتی متر کشت می شوند.

بهترین زمان برای تکثیر رویشی مریم گلی، فصل پاییز می باشد.

روش کاشت

مریم گلی را می توان به وسیله بذر یا از طریق رویشی تکثیر نمود.

کشت مستقیم: بذر ها را در زمان مناسب به صورت ردیفی در زمین اصلی کشت می کنند. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین، 15 تا 20 کیلو گرم است.

کشت غیر مستقیم: در این روش، بذر را در خزانه هوای آزاد که بستر آن برای کشت مریم گلی آماده شده است، کشت می کنند. برای هر هکتار زمین، به 250 تا 300 متر مربع خزانه و 5 / 1 تا 2 کیلو گرم بذر با کیفیت مطلوب است. با آبیاری منظم سطح خزانه و وجین علف های هرز محیط آن، نشاء ها را در فصل پاییز که ارتفاع آنها به 15 تا 20 سانتی متر می رسد، به زمین اصلی منتقل می کنند. عمل انتقال در مساحت های کوچک با دست، و در مقیاس وسیع کشت به وسیله ماشین نشاء کار انجام می گیرد. نشاء ها در زمین اصلی در ردیف هایی به فاصله 70 سانتی متر کشت می شوند. فاصله دو بوته در طول ردی 40 تا 50 سانتی متر مناسب می باشد.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته صورت می گیرد. در این روش، بوته هایی را که 3 تا 4 سال از عمر آنها می گذرد، از زمین اصلی خارج می کنند. هر یک از بوته ها را به 3 تا 4 قطعه تقسیم و سپس آنها را در زمین اصلی کشت می کنند. از آنجا که تکثیر رویشی مریم گلی وقت گیر است و هزینه زیادی در بر دارد، بسیار کم و فقط در مقیاس کم کشت مورد استفاده قرار می گیرد.

مراقبت و نگهداری

در بهار سال دوم (اوایل اردیبهشت) برای تسریع در رویش و افزایش عملکرد، ساقه گیاهان از فاصله 8 تا 10 سانتی متری سطح زمین بریده می شود. پس از آن گیاه به سرعت رشد می کند و شاخه های جدید با برگه های انبوه که سرشار از اسانس هستند، به وجود می آیند. در طول رویش مریم گلی، وجین علف های هرز ضروری است و تاثیر فراوانی در رشد و افزایش مواد موثره گیاه دارد. در مقیاس وسیع کشت، علاوه بر برداشت مکانیکی علف های هرز، مبارزه شیمیایی با آنها نیز ضرورت دارد.

دو هفته قبل از انتقال نشاء ها به زمین اصلی، می توان از علف کش های آرزین به مقدار 2 تا 5 / 2 کیلو گرم در هکتار، آفالون به مقدار 5 / 1 تا 2 کیلو گرم در هکتار و مرکازین به مقدار  5 / 2 تا 3 کیلو گرم در هکتار، استفاده نمود.

در سال های دوم و سوم، در فصل بهار و قبل از رویش گیاهان، می توان علف کش های مالوران به مقدار 3 کیلو گرم در هکتار، دو آل به مقدار 5 / 2 تا 3 کیلو گرم در هکتار و فوسیلاد را به مقدار 8 / 1 تا 5 / 2 کیلو گرم در هکتار، به صورت محلول پاشی به کار برد.

از سال دوم رویش و در فصل پاییز نیز می توان از علف کش های گارگاد به مقدار 4 کیلو گرم در هکتار یا هونگازین به مقدار 3 تا 4 کیلو گرم در هکتار، استفاده کرد.

از بیماری های قارچی مریم گلی، می توان از قارچ لکه برگی و سفیدک سطحی نام برد. استعمال قارچ کش های مناسب و استفاده از روش های زراعی مناسب، نقش عمده ای در کنترل بیماری های قارچی دارد.

برداشت محصول

چنانچه تکثیر به وسیله بذر انجام گیرد و بذرها به صورت مستقیم در فصل پاییز کاشته شده باشند یا نشاء ها در فصل پاییز به زمین اصلی منتقل شده باشند، می توان یک سال بعد محصول را برداشت کرد. تحقیقات انجام شده در ایران نشان می دهد که در سال اول می توان محصول را برداشت نمود. اولین برداشت، قبل از گلدهی و اوایل خرداد انجام می گیرد.

پیکره رویشی گیاه را در سطوح کم کشت به وسیله داس و در مقیاس وسیع کشت با ماشین و از حد فاصل بین قسمت چوبی شده و قسمت سبز ساقه، برداشت می کنند. باید توجه داشت که برداشت ساقه هایی چوبی همراه با سایر قسمت های گیاه، به طور آشکاری در کیفیت مواد دارویی گیاه تأثیر منفی می گذارد.

دومین و سومین برداشت، به ترتیب در تابستان (اوایل مرداد) و پاییز (مهر) انجام می گیرد. هنگام سومین برداشت، باید توجه داشت گیاهان از نواحی تحتانی و نزدیک به سطح زمین برداشت شوند. در غیر این صورت، گیاهان در زمستان دچار سرمازدگی شده و خشک می شوند.

اندام های جمع آوری شده را باید پس از برداشت خشک کرد. این کار را می توان در سایه انجام داد. چنانچه برای خشک کردن پیکره رویشی از خشک کن های الکتریکی استفاده شود، دمای مناسب 40 درجه سانتی گراد می باشد.

در سال های دوم و سوم عملکرد برگ تازه (در هر سه مرحله) 5/2 تا 3 تن در هکتار و عملکرد پیکر رویشی تازه 5 تا 8 تن در هکتار می باشد. نسبت اندام تازه خشک، 5 به 1 است.

گیاه در مرحله گلدهی، حاوی بیشترین مقدار اسانس است. ساعت 12 ظهر، هنگام تابش شدید آفتاب، پیکره رویشی حداکثر مقدار اسانس را خواهند داشت. از این رو، ظهر زمان مناسبی برای برداشت محصول مریم گلی است. مقدار اسانس حاصل از پیکره رویشی مریم گلی، 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار است.