نام علمی:
Berberis vulgaris
تیره:
Berberidaceae
سابقه تاریخی
استفاده از این گیاه به عنوان دارو به دوره‌ی مصر باستان می رسد، که فرعون ها و ملکه ها، این گیاه را با تخم رازیانه به منظور درمان طاعون مصرف می کردند. این گیاه به طور رسمی در قرن هفتم میلادی شناخته شده است و پیدایش آن از نظر زمین شناسی به دوره ی ائوسن مربوط می شود. ولی در قرن هشتم میلادی معرفی گردیده است.
یونانیان قدیم با زرشک آشنایی نداشته اند، زیرا در کشور آن ها، این گیاه نمی روییده است. تصور می رود که رومیان قدیم نیز از آن استفاده نمی کرده اند. به نظر می رسد که Simon Januensis، نخستین کسی بود که در قرن هشتم، آن را به نام عربی Berberis به مردم معرفی کرد. از آن زمان به بعد، این گیاه به نام های غلط معرفی می شد. زیرا معمولا آن را با گیاهان خاردار دیگر، که ظاهر مشابه داشتند، اشتباه می گرفتند.
در سال ۱۵۵۴ میلادی Matthiole، نام Crespinus را بر آن قرار داد، که هنوز هم این گیاه به زبان ایتالیایی، به همین نام مشهور است. این دانشمند بعد از آن که متوجه شد، که در کتب علمی از این گیاه نام برده نشده است و هم چنین پس از آن که محقق نمود، این گیاه با Oxyacatha که دیوسکورید (Dioscoride) به آن اشاره کرده مشابهتی ندارد، مشخصات این گیاه را به صورت کامل تشریح کرد.
در این زمان از این گیاه جهت درمان اسهال های ساده، تب های صفراوی، خون روي ها، ورم لثه دندان و درد گلو (به صورت غرغره)، استفاده می شده است. در استعمال خارجی، آن را بر روی زخم، جهت مداوای جراحات قرار می دادند. در قرن هفدهم، ریشه و پوست ساقه آن، به عنوان صفرابر و رفع یرقان به کار می رفت. مصارف درمانی این گیاه، امروزه کم و بیش شباهت با قسمتی از مداواهای قرن های اخیر دارد.
گیاهشناسی
درختچه ای خاردار، به ارتفاع ۱ تا ۳ متر و دارای شاخه های شکننده است. ارتفاع بعضی از نمونه های آن در محیط های مساعد، به ۶ متر نیز می رسد. چوب آن، زرد رنگ است، به طوری که اگر شاخه آن شکسته شود، این رنگ به خوبی ظاهر می شود. شاخه های بلند این درختچه، تیغ های فراوان دارد. شاخه های کوتاه یا جوان آن، دارای برگ هایی به وضع متناوب یا تقریبا فراهم است.
برگ‌های این گیاه بیضی شکل، سبز تیره و مزه آن ترش است، که در برخی درختان صاف و در برخی دیگر دندانه دار است. کناره برگ برخی از آن ها، دندانه های منتهی به خارهای ریز و نازک دارد. برگها، در سطح رویی بدون روزنه هستند. گل های آن که در اردیبهشت و خرداد ظاهر می شوند، به رنگ زرد زیبا و مجتمع به صورت خوشه های آویخته است. هر خوشه دارای ۱۵ تا ۲۵ گل دارد. گلبرگ ها از هم جدا و هر گل دارای شش گلبرگ است.
میوه کوچک، قرمز رنگ، بیضوی، به طول ۷ تا ۱۰ و به عرض ۳ تا ۴ میلی متر دارد. در داخل آن ۲ دانه (به ندرت ۳ دانه) کوچک و کشیده وجود دارد. بر روی میوه، برجستگی کوچکی دیده می شود، که معمولا وضع مسطح داشته و بقایای خامه از بین رفته است. میوه ی زرشک بسته و غیرشکوفا است، که ابتدا سبز و به مرور زرد رنگ و هنگام رسیدن کاملا قرمز و بسیار خوش رنگ می شود و دارای طعمی ترش است. میوه‌ی آن در ماه های مهر و آبان آماده برداشت می شود. این گیاه نسبت به زمستان های طولانی مقاوم است.
قسمت های مورد استفاده این گیاه، ریشه، پوست ریشه و ساقه ، برگ، گل و میوه آن است.
گونه های گیاه
از گیاه زرشک، نژادهای پرورش یافته ای وجود دارد، که به تفاوت میوه ای زرد رنگ، بنفش و یا آبی تیره دارند. زرشک گونه های مختلفی دارد، که مهم ترین آن ها زرشک بی‌هسته است، که مصرف خوراکی (زینت دهی غذا) دارد و نیز زرشک با هسته که به آن در مناطق مختلف زرشک هسته دار، زرشک دانه دار، زرشک آبی یا زرشک آبگیری می گویند و هر دانه آن دارای دو هسته است.
محل رویش
این درختچه در جنگل های اروپا و آسیا یافت می شود. در ارتفاعات البرز، اغلب همراه با درختان دیگر دیده می شود. گاهی به صورت وحشی در دامنه کوه‌های البرز و سایر نقاط کشور دیده شده است. از آن جایی که کوهستان یکی از اجزا طبیعی منطقه است، از همین جهت درختچه های زرشک در شرایط سخت و نامساعد نیز میوه‌ی فراوانی تولید می کنند.
نواحی کوهستانی شمال ایران، گیلان (رودبار)، مازندران (دره چالوس، کجور، بین نمازیه و زانوس در ۱۶۰۰ – ۲۴۰۰ متری جنگل کندوان ، پل زنگوله در ۲۵۰۰ متری، دره تالار)، گرگان (آلمه (محمد دربندی))، آذربایجان (قره داغ در نزدیکی حسن بیگلو) و بعضی نواحی خراسان.
از Berberis integerrima Bge که در منطقه وسیعی از ایران مانند خراسان (کپه داغ، ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شیروان ، کوه علم در ارتفاعات متوسط ۱۳۰۰ متری، بین کلات و نادر در ۱۰۰۰ متری)، اطراف تهران (بالای پس قلعه و توچال)، شاهرود – بسطام و کرمان (بين درزین و سبزواران) می روید. هم چنین، در طب عوام کم و بیش استفاده مشابه به عمل می آید و به علاوه میوه آن به مصارف تغذیه می رسد.
ترکیبات شیمیایی
در این گیاه آلکالوییدهای بربرین، اکسیا کانتین، بربامین وجود دارد. مقدار آلكالویيدها در پوست ریشه زرشک، بیشتر از قسمت های دیگر این گیاه است. برگ، چوب و پوست این گیاه دارای بربرین (Berberine)، به فرمول +[C۲۰H۱۸NO۴] و به وزن مولکولی ۳۳۶.۳۷ است. مقدار این الکالوئید در پوست گیاه، ۱.۷ درصد ولی در چوب و برگ آن کم تر است.
گل زرشک، دارای الكالوئيد دیگری به نام اوکسیا کانتین (oxyacanthine) و نوعی اسانس به مقدار بسیار جزیی است. در جوانه ها و ریشه زرشک، به علاوه نوعی قند، مواد رزینی، موسیلاژی، مواد پکتیکی و تان – نات وجود دارد. در پوست ریشه، اوکسیاکانتین، آلکالوئیدهای دیگری به نام بربامین (berbamine)، پالماتين (palmatine)، كلوم بامین(columbamine)، ژات روریزین (jatrorrhizine) و بربروبین وجود دارد.
۱- بربرین که در گیاهان دیگر نیز یافت می شود، الكالوئیدی است، که به صورت بلوری های سوزنی شکل و زرد رنگ متبلور می شود. طعم خیلی تلخ دارد. به مقدار کم در آب سرد، ولی به مقادیر زیاد در آب گرم و الكل (اتانول) حل می شود. نقطه ذوب آن، گرمای ۱۴۵ درجه است. بربرین دارای املاح مختلفی است، که مهم ترین آن ها به شرح زیر می باشند:
- بی سولفات بربرین، به فرمول C۲۰H۱۹NO۴، HSO۴ و به صورت بلوری های زرد رنگ و سوزنی شکل به دست می آید. در معادل ۱۰۰ قسمت آب محلول است . به مقدار جزیی در الکل (اتانول) حل می شود و فاقد بو می باشد.
- سولفات بربرین با ۳ مولکول آب، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود.
- کربنات بربرین، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود. در آب گرم و الكل (اتانول) محلول است.
- کلروربربرین با ۲ مولکول آب، به صورت بلوری های زرد رنگ متبلور می شود. به مقدار جزیی در آب ولی به مقادیر زیاد در آب گرم محلول است. در کلروفرم و اتر نیز حل نمی شود.
- فسفات بربرین، به صورت ذرات متبلور، گرد مانند و به رنگ زرد به دست می آید. در ۵ قسمت آب ولی به مقدار جزیی در الكل (اتانول) حل می شود.
بربرین علاوه بر آن که در برگ، پوست و چوب .Berberis vulgaris L وجود دارد، در گیاهان مختلف دیگر نیز یافت می شود، که مهم ترین آن ها به شرح زیرهستند:
| Berberis Thunbergii DC | از تیره Berberidaceae |
| Berberis heterophylla Juss | از تیره Berberidaceae |
| Berberis laurina Bilb | از تیره Berberidaceae |
| Berberis trifoliata L | از تیره Berberidaceae |
| Hydrastis canadensis L | از تیره Ranunculaceae |
| Xanthorhiza apiifolia L’Her | از تیره Ranunculaceae |
| Coptis Teeta Wall | از تیره Ranunculaceae |
| Jateorhiza palmata Miers | از تیره Menispermaceae |
| Chelidonium majus L | از تیره Papaveraceae |
| Argemone mexicana L | از تیره Papaveraceae |
۲- اوکسیاکانتین Oxyacanthine (ونه تین venethine)، الكالوئیدی به فرمول C۳۷ H۴۰N۲O۶ و به وزن مولکولی ۶۰۸.۷۱ می باشد. در ریشه Berberis vulgaris وجود دارد و از آن استخراج شده است.
اوکسیاکانتین، به حالت متبلور و به صورت بلوری های سوزنی و گرد مانند، با طعمی تلخ به دست می آید. در گرمای ۲۱۶ – ۲۱۷ درجه ذوب می شود. در آب، تقریبا غیرمحلول ولی در الكل (اتانول)، اتر، کلروفرم و اسیدهای رقیق حل می شود.
۳- بربامین (Berbarnine)، به فرمول C۳۷H۴۰NO۶ و به وزن مولکولی ۶۰۸.۷۱ است. به حالت خالص و متبلور در اتردوپترول به دست می آید. این الکالوئید از گیاهان مختلف تیره های گیاهی، از جمله انواع زیر استخراج شده است:
| Berberis Vulgaris L | از تیره Berberidaceae |
| Berberis aquifolium Pursh | از تیره Berberidaceae |
| Atherosperma moschata Labill | از تیره Monimiaceae |
بربامین، در گرمای ۱۹۷ – ۲۱۰ درجه ذوب می شود. به مقدار جزئی در آب ولی به مقادیر زیاد در الكل (اتانول)، اتر، کلروفرم و اتر دو پترول محلول است.
۴- پالماتين Palmatine (کالیس تیژین calystigine)، به فرمول C۲۱H۲۳NO۵ و به وزن مولکولی ۳۶۹.۴۰ است. به صورت املاح خود نیز به دست آمده است . پالماتين نخستین بار از ریشه کلمبو (Jateorhiza palmata Miers) استخراج گردید.
۵- ژات روریزین Jatrorrhizine (ژاتئوریزین jateorrhizine ،نپ روتین neprotin)، به فرمول +[C۲۰H۲۰NO۴] و به وزن مولکولی ۳۶۹.۴ است و در گیاهان زیر وجود دارد و استخراج شده است:
| Jateorhiza palmata(DC.) Miers | از تیره Menispermaceae |
| Berberis vulgaris L | از تیره Berberidaceae |
| Berberis asiatica Roxb. ex DC | از تیره Berberidaceae |
| Berberis Thunbergii DC | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia acanthifolia Wall | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia borealis Takeda | از تیره Berberidaceae |
| Mahonia simonsii Thakeda | از تیره Berberidaceae |
| Coptis Teeta Wall | از تیره Ranunculaceae |
يدور آن، رنگ زرد مایل به قرمز دارد و به صورت بلوری های سوزنی شکل متبلور می شود. در گرمای ۲۰۸ – ۲۱۰ درجه ذوب می شود. در آب و الكل (اتانول) غير محلول است. ژات روریزین، از نظر درمانی اثر مقوی تلخ دارد. میوه زرشک دارای مواد قندی (مجموعه ۴.۶۷ درصد)، اسید مالیک (به مقدار حداکثر ۶.۶۲ درصد)، مواد پکتیک، صمغ و احتمالا نوعی اسید عطری است.
سبوس و پوسته زرشک، حاوی آلکالوئید میباشد، که به عقیده برخی از افراد آنتی بیوتیک است. سبوس و ریشه زرشک، حاوی انواع بسیاری از مواد شیمیایی به نام «آلکالوئید ایزوکینولین» است. دانشمندان و محققان این ترکیبات را، در طول سالیان طولانی مورد تحقیق و بررسی قرار داده‌اند و فهمیده اند که آن ها در واقع خواص آنتی بیوتیکی دارند. برخی از آن ها باعث پایین آمدن تب، کاهش تورم و فشار خون شده و به تنظیم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب کمک می‌کنند.
خواص درمانی
ریشه و پوست ساقه زرشک، از داروهای تلخ به شمار می آید، اثر مقوی، صفرابر و مسهلی به مقادیر زیاد دارند. در این جا، آن چه که از نظر درمانی دارای ارزش است، پوست ثانوی ریشه و ساقه می باشد، که هر دو از مقوی های تلخ به شمار می آید، اثر تصفیه کننده خون، ضدعفونی کننده و کمی مسهلی دارند. در زمان قدیم، برای آن اثری شبیه پوست گنه گنه قائل بوده اند و به همین علت آن را به نام quinoide در بعضی نواحی می نامیده اند. ریشه آن ، اثر مدر دارد.
پوست ریشه و ساقه زرشک را در بی نظمی های عمل دستگاه گوارش، که منشا کبدی یا کلیوی داشته باشند، هم چنین در سوء هضم های مزمن که با بی اشتهایی همراه باشد، امتلا معده، يبوست، قولنج های کبدی و کلیوی، زردی (Jaunisse)، یرقان، تب های صفراوی، نقرس، رماتیسم، تب های عفونی، تیفوئید و خون روی هایی که در فواصل قاعدگی رخ می دهد، به کار می برند.
بعضی از پزشکان قدیم ایتالیا، بربرین و هم چنین پوست ساقه زرشک را در رفع ورم طحال ناشی از بیماری مالاریا موثر دانسته و معتقد بودند که چون با مصرف آن، فشردگی در نسج طحال به وجود می آید، میکروب مالاریا از این عضو، به سمت جریان خون رانده می شود و با این وضع سریع تر تحت اثر کینین قرار گرفته و بیمار در مدت کوتاه تری بهبود حاصل می کند و چون اثر مفید بر روی سیاه رگ ها و رفع التهاب آن ها دارد، در درمان بواسیر و واریس نیز موثر واقع می شود.
برگ زرشک، در دیسانتریهای مزمن، آب آوردن انساج و در اسکوربوت (عوارض ناشی از فقدان ویتامین C در بدن) مصرف می شود. زیرا جویدن برگ، باعث سفت شدن لثه دندان در بیماری اسکوربوت می شود. دم کرده برگ زرشک، در آنژین (به صورت غرغره)، نتایج خوب می دهد، به علاوه از آن در شستشوی زخم ها و اولسرها، نتیجه خوب حاصل می شود.
از میوه گیاه (زرشک) که اسیدهای فراوان در بر دارد، نوعی لیموناد در سابق تهیه می کردند، که در تب های عفونی، تیفوس، و دیسانتری مورد استفاده قرار می گرفته است. از میوه زرشک، به علت طعم ترشی که دارد، در تهیه شربت، مربا و همچنین در غذا استفاده می شود. اگر مخلوطی از زرشک، برگ غان (Betula alba) اربز یا پیرو Juniperus communis و افسنطين Artemisia absinthium تهیه کنند، مقدار کم آن در رفع بیماری های کبدی اثر قاطع خواهد داشت.
بربرین، از مواد دفعی گیاهان است زیرا فاقد هرگونه عمل متابولیک در آن ها می باشد. از املاح این الکالوئید، استفاده های مختلف به عمل می آید. مصرف مقادیر کم بربرین، اثر محرک بر روی حرکات تنفسی ظاهر می کند، در حالی که مقادیر زیاد آن موجبات فلج مرکز تنفسی را تا مرحله خفگی، ضمن آن که هنوز ضربان قلب ادامه دارد، فراهم می آورد. و با آن که از بربرین سابقا به عنوان ضد مالاريا، تب بر و بادشکن استفاده می شد، تاثیر آن بر روی هماتوزوئر مالاریا در کتب دارویی مورد قبول ذکر نشده است، ولی اثر آن بر روی Leishmania tropica تایید شده است.
بربرین، علاوه بر مصارف پزشکی، در صنعت نیز جهت رنگ کردن الیاف پشم، ابریشم و پنبه به کار می رود، زیرا مستقیما بر روی آن ها اثر کرده رنگ زرد ایجاد می کند. مخلوط آن با زاج، رنگ زرد خالص می دهد. بربرین، برای رنگ کردن چرم نیز به کار می رود و در منبت کاری مورد استفاده قرار می گیرد. برای رنگ کردن اشیا، بیشتر از ریشه زرشک استفاده می شود، به علاوه استخراج بربرین نیز از ریشه صورت می گیرد. چوب زرشک جلا پذیر است. مخلوط شیره میوه رسیده زرشک با زاج، رنگ قرمز ارغوانی به وجود می آورد.
هم چنین برای بیماری های خونی، سل، زخم و جراحت، رماتیسم، کلیه، ترک اعتیاد، بوی بد خلط سینه، ضد تومورهای سرطانی، سرشار از ویتامین C، افزایش ترشح صفرا، التهاب و خون ریزی رحم، فشار خون بالا، اسهال، کاهش تب، زرد زخم، کمر درد، کرم های حلقوی، قاعدگی دردناک، مشکلات کبد، بواسیر، تبخال، مشکلات لثه ها، دندان درد، ضعف دید، سنگ کلیه، ضدعفونی کننده، تنظیم ضربان قلب، ضد سرماخوردگی، جذب آهن، عصبانیت و پرخاشگری، ضد عفونت، ضد تهوع، یرقان، مالاریا، سنگ کیسه صفرا، انگل سالک، تقویت قلب، توقف خون ریزی، کبد، ناراحتی های دهان، تنظیم دستگاه گوارش، سوهاضمه، نقرس، روماتیسم، گلو درد، استحکام لثه، بیماری اسکوربوت (کمبود ویتامین C)، آب آوردن بدن، شستشوی چشم و سوزش ادرار مفید است.
زرشک به تنهایی یا با داروهای گرم مانند دارچین و عسل و… برای تقویت کبد سرد و تر و باز کردن انسداد مجاری کبدی و سردی احشا مفید است. این گیاه دارای ماده ای به نام الکالوئید بربرین است که اعتیاد به تریاک را درمان می کند.
در آمریکا، سرخ پوستان این گیاه را برای بیماری های خونی، سل، بی اشتهایی، بیماری های کلیوی، رماتیسم، زخم‌ها و جراحت ها به کار می بردند. در ایران؛ متخصصین طب سنتی این گیاه را برای از بین بردن بوی بد خلط سینه تجویز می کردند و در درمان بیماریهای لثه، درد دندان و بعضی بیماری های چشمی (ضعف دید) از آن استفاده می کردند.
هم چنین از این گیاه برای درمان بیماری های ارتریت، مشکلات صفراوی، اسهال، کاهش تب، التهاب طحال، آماس زبان، زرد زخم، کمر درد، از بین بردن کرم های حلقوی، مشکلات قلبی، قاعدگی دردناک، مشکلات کبدی، بواسیر و تب خال نیز استفاده می شود. در روسیه، این گیاه را برای التهاب و خون ریزی دیواره رحم، مشکلات کیسه صفرا، فشار خون بالا، افزایش ترشح صفرا و هم چنین برای تنظیم ارگان های زنانه مصرف می کنند. و برگ‌های گیاه سرشار از ویتامین C است.
بعضی این گیاه را عامل ضد تومور یا سرطان می شناسند. زرشک برای درمان سنگ کلیه مناسب است. زرشک به دلیل دارا بودن بربرین دارای اثرات مفید برای قلب است و خاصیت ضد آریتمی، فشار خون و کاهش دهنده مقاومت عروق دارد.
این گیاه برای درمان سنگ کلیه مناسب است. میوه زرشک بر اثر تصفیه کنندگی و ضدعفونی کننده خون، منقبض کننده عروق، پایین آوردن تب، کاهش تورم و فشار خون و تنظیم کننده ضربان عضلات قلب است. زرشک در پیشگیری از سرماخوردگی نقش مهمی دارد. این گیاه می تواند در جذب آهن نقش بسزایی داشته باشد. زرشک که دارای ویتامین B۱ یا تیامین است، می تواند عوارض عصبی و حتی پرخاشگری را بهبود بخشد. از دیگر خواص این گیاه می توان اثر مناسب آن بر کاهش فشار خون برای افراد دچار این بیماری عنوان کرد.
زرشک برای درمان عفونت گلو، مجاری ادراری، مجاری معده ای روده ای، ریه ها، عفونت های مخمری و اسهال مفید است. پوست، ریشه و ساقه ی این گیاه در درمان ناراحتی‌های کلیوی و سنگ های ادراری و برای تحریک فعالیت های معده و کبد استفاده می شود. پوست گیاه زرشک برای بیماری های گردش خون بسیار مفید است. پوست این گیاه اثر سمی روی انگل سالک دارد هم چنین پوست گیاه در درمان یرقان، مالاریا، درمان سنگ کیسه صفرا به کار می رود. این گیاه منقبض کننده طحال است و اثر ضد تهوع دارد.
مصرف طبی زرشک به دوره مصر باستان می‌رسد. آن جا که، فراعنه و ملکه‌ها این گیاه را با تخم رازیانه به منظور درمان طاعون مصرف می‌کردند. گفته میشود که این گیاه درد مفاصل، روماتیسم و تورم ناگهانی پسوریازیس را تسکین می‌بخشد. انواع عفونت‌هایی که، زرشک می تواند در درمان آن ها موثر واقع شود عبارت است از: عفونت گلو، مجاری ادراری، مجاری معده ای روده‌ای، ریه، عفونت‌های قارچی و اسهال.
سبوس ریشه و ساقه این گیاه خاصیت درمانی دارد. ریشه و ساقه این گیاه زرد رنگ است. در اروپا و آمریکای شمالی برای رنگ آمیزی لباس از آن استفاده می‌کردند. ترکیبات موجود در سبوس زرشک، به عنوان یک گیاه درمانی مطرح است. برگ‌های آن دارای دندانه‌های سوزنی است و غنچه‌ها و گل های زرد روشن از آن جوانه می زنند. این غنچه ها و گل ها در فصل پاییز رنگ قرمز گیلاسی به خود می‌گیرند که به صورت بوته‌های خمیده رشد می‌کنند.
میوه زرشک، قابض است. تقویت کننده قلب و کبد است. زرشک خون ریزی را برطرف می کند. برای برطرف کردن بیماری های کبدی مفید است. صفرا آور بوده و در درمان سنگ کیسه صفرا بسیار موثر است. دم کرده این گیاه را برای برطرف کردن ناراحتی‌های دهان غرغره کنید. خواص ریشه و ساقه ی زرشک صفرا بر و مسهل است. کبد را پاک و تقویت می کند. اعمال دستگاه گوارش را منظم می کند. و سوء هاضمه را از بین می برد. و بی اشتهایی را برطرف می کند.
برای رفع یبوست مفید است. و در درمان یرقان یا زردی موثر است. و نقرس و روماتیسم را برطرف می کند. آن هایی که مبتلا به ورم طحال هستند، می توانند برای معالجه از این گیاه کمک بگیرند. واریس را درمان می کند. برای معالجه بواسير نافع است. برای برطرف کردن سوزش ادرار مفید است. و فشار خون را پایین می آورد. برای شستشوی چشم می توانید از جوشانده ی ریشه و ساقه این گیاه استفاده کنید.
نسخه های دارویی
مقدار ۱۰ تا ۲۰ گرم پوست ریشه یا ساقه و یا میوه زرشک را در یک لیتر آب بریزید و آن را به جوش آورید. سپس آن را از روی اجاق بردارید و درب ظرف را بگذارید، تا برای مدت ۱۰ دقیقه بماند. این جوشانده را صاف کرده و با شکر یا عسل شیرین کنید. مقدار مصرف روزانه آن، ۳ فنجان، در فاصله بین غذاها (۳ بار در روز) است.
مقدار ۴۰ گرم زرشک را در ۱ لیتر آب جوش بریزید، درب ظرف را ببندید و بگذارید مدت ۱۰ دقیقه بماند. سپس آن را با شکر یا عسل مخلوط کنید. مقدار مصرف آن، ۳ فنجان در روز و در فاصله بین غذاها است. تنتور این گیاه را، می توانید از فروشگاه‌های گیاهان دارویی و یا از داروخانه ها خریداری کنید. مقدار مصرف آن ۱۰ تا ۲۰ قطره، ۳ بار در روز است.
برای درمان آرتریت، پسوریازیس و ناراحتی‌های پوستی، ۱۰ درصد عصاره زرشک را روزانه سه بار روی پوست بدن بمالید.
نحوه مصرف
زرشک به شکل چای، کپسول، عصاره‌ها و یا پماد موضعی عرضه میشود. عصاره‌های حاصل از این ماده به صورت دارویی حاوی ۸ تا ۱۲ درصد، محتوای الکالوئید ایزوکینولین استاندارد شده است.
اگر به علت عفونت‌های مکرر، آنتی بیوتیک زیاد مصرف کرده‌اید، ممکن است پزشک شما، داروی گیاهی به شما توصیه کند. دلایل متعددی برای این ادعا وجود دارد. زمانی که میزان مقاومت به آنتی بیوتیک‌ها افزایش پیدا می‌کند، به منظور رهایی از این وضعیت، درمانگران به سایر راه‌های درمان بیماری‌ها روی می‌آورند زیرا، فلور نرمال که در بدن همه ما وجود دارد و ما را در مبارزه با عفونت کمک می‌کند، می تواند در اثر مصرف مکرر آنتی بیوتیک‌ها از بین برود.
صرف نظر از هرگونه دليل، وقتی پزشک شما بداند که قطع مصرف دارو هیچ گونه خطری برای سلامتی شما ندارد، می تواند مصرف زرشک را برای شما تجویز کند. توجه داشته باشید که، هرگز نباید بیش از پنج تا هفت روز زرشک مصرف کرد. اگر معده شما حساس است، مصرف این ماده به مدت سه تا پنج روز کافی است.
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف زرشک
استفاده مقدار زیاد زرشک، باعث اسهال و حتی فلج مرکز تنفسی می شود. مصرف زیاد این گیاه به مدت طولانی می تواند، سبب ناراحتی معده و روده شود و جذب ویتامین‌های گروه B را در بدن مختل کند. مصرف مقدار زیاد این گیاه و یا ساقه و برگ آن برای زنان حامله مناسب نیست، زیرا رحم را تحریک می کند و ممکن است باعث سقط جنین شود. مصرف زیاد زرشک، برای سرد مزاجان بلغمی و سوداوی مضر است. علایم سمی بودن این گیاه شامل گیجی، خون دماغ، اسهال، تحریک کلیوی و نفریت است.
اگر زرشک به طور صحیح استفاده شود داروی بی خطری است اما، در صورت باردار بودن از مصرف آن خودداری کنید. باید توجه داشت که، پاره ای از عفونت‌ها در صورت مصرف نکردن آنتی بیوتیک ممکن است، خطرناک باشند. بنابراین، در صورتی که بدن شما به آنتی بیوتیک قوی تر نیاز دارد به دستور پزشک خود توجه نمایید.
طبیعت پوست ریشه گیاه گرم و خشک است. مصلح های آن عبارتند از: میخک، شکرسرخ و شیرینی های طبیعی
نحوه کاشت و تکثیر
کاشت و تکثیر زرشک به سه طریق انجام می شود: ۱- پاجوش‌ها (زرشک بی دانه) ۲- بذر (زرشک دانه دار) ۳- خواباندن یا قلمه زدن.
۱– پاجوش‌ها
استفاده از پاجوش‌ها بهترین راه تکثیر درخت زرشک است، به این ترتیب که از آذر ماه تا نیمه دوم اسفند، یعنی پس از خزان کردن درخت تا هنگام بیداری، می توان درخت را جا به جا کرد. پاجوش های دو ساله را از بیخ درخت با ریشه می کنند و در زمین مساعد و آماده می کارند. وقتی پاجوش‌ها از زمین در می آیند، بلافاصله باید آن را کاشت و یا با خاک و گل، ریشه ی آن را پوشاند، زیرا ریشه ی درخت زرشک در برابر هوا خیلی حساس است.
۲- بذر
از این روش برای تکثیر زرشک دانه دار استفاده می کنند. روش کاشتن بذر به این صورت است که، بذرهای رسیده زرشک را برای مدت ۲ ماه در محلی با گرمای ۵ درجه نگه داری می کنند، سپس می کارند. این زرشک با این که جزو گیاهان دارویی به شمار می آید، اما ارزش اقتصادی زیادی ندارد و برای تهیه آب زرشک یا تهیه ی نوشابه استفاده می شود.
٣- خواباندن یا قلمه زدن
اگر شاخه ی جوان این گیاه را در پاییز در خاک بخوابانند و یا در اسفند ماه قلمه بزنند، شاخه ریشه دار می شود. زرشک بی دانه درختچه ای مقاوم است و قابلیت رشد در زمین های کم آب و آب شور را دارد. این گیاه در حفاظت از خاک منطقه نیز بسیار موثر است. اکثر زرشک‌ها، در ارتفاعات بالاتر از ۱۰۰۰ متر از سطح دریا بهتر رشد می کنند. دوره ی رویشی زرشک بی دانه، حدود ۷ تا ۸ ماه در هر سال طول می کشد.
شروع رشد آن در دمای روزانه ۱۵ تا ۱۸ درجه، گلده‌ی در ۱۹ تا ۲۳ درجه و شروع رکود زمستانی آن، در ۷ تا ۱۱ درجه سانتی گراد صورت می گیرد. وجود شرایط آفتابی و جریان هوای خوب، برای زرشک بی دانه ضروری است. این گیاه دارای مقاومت خوبی در مقابل باد است و حتی به عنوان حصار و بادشکن نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
این گیاه به آبیاری مرتب نیاز دارد و معمولا درختچه های بالغ در جنوب خراسان هر ۱۲ تا ۱۵ روز یک بار آبیاری می شوند و این زمان بسته به نوع خاک و شرایط آب و هوایی تغییر می کند. در شرایط محدودیت آب، قدرت زنده ماندن را دارند، ولی محصول قابل توجهی تولید نمی کنند. زرشک خاک های نسبتا سبک لومی – شنی با زهکشی خوب در مناطق کوهپایه ای را ترجیح می دهد. هرس این گیاه معمولا، در ماه های آبان تا بهمن انجام می شود و بیشتر شامل بریدن شاخه های خشک و آرایش گیاه است.
کود دهی
معمولاً برای تقویت خاک اطراف ریشه گیاه ، از کودهای دامی استفاده می شود. در سالهای اخیر، به کار بردن کود شیمیایی فسفات آمونیم نیز متداول گردیده است.
هرس
هرس زرشک معمولاً در ماههای آبان تا بهمن انجام می شود و بیشتر شامل پیراستن شاخه های خشک گیاه می گردد.
هرس و تغذیه اصولی، راهکاری کلیدی در مبارزه با سال آوری زرشک است.
هرس از سال چهارم همزمان با جدا کردن پاجوش ها آغاز می شود.
مناسب ترین روش هرس درخت زرشک ۲ تا ۳ پایه است.
هرس هر ۲ سال یک بار از برداشت زرشک در آبان انجام می شود.
هرس پاییزه و حذف ترک های روی تنه و سوزاندن آن ها نقش مهمی در کاهش خسارت زنبور شاخه خوار دارد.
مقدار محصول و زمان به ثمر نشستن زرشک
– زرشک در چهار سال اول، محصول چندانی ندارد اما از سال پنجم، نخستین محصول نسبتاً اقتصادی آن حاصل می شود و در سال هفتم میانگین عملکرد این محصول به دو تن در هکتار می رسد. با بالا رفتن سن، مقدار محصول درختچه های زرشک نیز زیادتر می شود و بیشترین باردهی آن از چهارده سالگی شروع شده و تا 25 سالگی ادامه می یابد. این درختچه ها تا 85 سالگی به بار می نشینند و از هر 4 کیلو زرشک تازه می توان یک کیلو زرشک خشک به دست آورد.
درآمد کاشت و پرورش زرشک
– قیمت زرشک پاک کرده و بسته بندی شده به ازای هر کیلو بین 12 تا 14 هزار تومان است. حدودا از 300 مترمربع زمین می توان 50 کیلو زرشک تازه ارگانیک به دست آورد که درآمدی حدود 700 هزار تومان خواهد داشت و این در حالی است که با کاشت گندم در زمینی به همین مساحت تنها 160 هزار تومان درآمد عاید کشاورز می شود. با این وصف از یک هکتار زرشک می توان سالانه 20 میلیون تومان درآمد به دست آورد.
آفات و بیماریهای زرشک
مهمترین آفات و بیماریهای زرشک عبارتند از: سن زرشک، شته زرشک، پروانه تخم انگشتری، پروانه برگخوار، کنه قرمز زرشک، زنبور شاخکدار زرشک، قارچ زنگ سیاه گندم و قارچ سفیدک زرشک.
الف) سن:
این آفت در ایران، ابتدا در سال ۱۳۴۰ از روی بلوط، زرشک و نسترن کوهی گزارش شده است . آفت مزبور به برگها و شاخه های جوان حمله نموده و موجب خسارت می شود. سن آفتی است که بیشتر در استانهای شمالی کشور و استان فارس انتشار دارد و اهمیت اقتصادی زیادی ندارد.
ب) شته زرشک:
این آفت در استانهای شمالی کشور مشاهده شده و روی برگها فعالیت دارد، اهمیت اقتصادی آن زیاد است.
ج) پروانه تخم انگشتری:
میزبانهای این آفت برخی از درختان میوه، و گیاهان دیگر شامل: افرا،توسکا، زرشک ،غان ،ممرز ،گیلاس وحشی ،زالزالک (ولیک)،راش، سیب جنگلی، صنوبر، گوجه جنگلی، گلابی جنگلی، بلوط، بید و پستانک می باشند. این آفت در استانهای شمالی ، تهران ، مرکزی، کردستان و خراسان انتشار دارد. لازم به ذکر است که لارو این پروانه ، برگخوار بوده و اهمیت اقتصادی آن متوسط تا زیاد ذکر شده است.
چ) پروانه برگخوار:
گیاهان میزبان این آفت عبارتند از: افرا ،توسکا ،غان، ممرز ،راش ،صنوبر، سیب جنگلی، بلوط، نسترن، بید زالزالک و زرشک.
این آفت در استانهای شمالی ، دارای اهمیت اقتصادی متوسط است. لارو این پروانه از برگها تغذیه کرده و موجب عریان شدن گیاه می شود.
ح) سپردار بنفش زیتون:
این آفت پلی فاژ بوده و به میزبانهای مختلفی حمله می کند. میزبانهای جنگلی و زمینی عبارتند از : زبان گنجشک ، زیتون ،پسته، بادام، انجیر، اقاقیا، نارون، صنوبر ،خرزهره ،یاس خوشه أی، کلــماتیـس ،ازگیـل تــوت، زالزالک وحشی ،سرخدار ،کاملیا، شیر خشت ،کلهو ،ختمی درختی، یاسمن، برگ بو، موچسب گلابی جنگلی، نسترن و زرشک.
این آفت به شاخه، تنه و میوه گیاهان میزبان حمله می کند به طوری که در محل تغذیه آن به خصوص بر روی میوه و برگ ، یک لکه گردو قرمز ارغوانی رنگ به وجود می آورد. این آفت در تمام نقاط کشور انتشار دارد و اهمیت اقتصادی آن زیاد است.
د) مگس گیلاس
این آفت علاوه بر درختان گیلاس و آلبالو به درختچه های زرشک نیز حمله می کند. لاروآن از گوشت میوه تغذیه کرده و در اکثر نواحی میوه خیز انتشار دارد. اهمیت اقتصادی آن برروی زرشک متوسط است.
ذ) کنه انار
این آفت در سال ۱۳۵۵ بر روی درخت زرشک در کرج گزارش شده است.
ر) زنبور سرشاخه خوار زرشک
لاروها در داخل شاخه های زرشک کانالی ایجاد کرده و بدین طریق از آن تغذیه می نمایند و موجب خشک شدن شاخ های زرشک می شوند. بعد از کامل شدن لارو، در داخل شاخه ها ، تبدیل به شفیره شده و سپس به صورت زنبورهایی شاخه زرشک را سوراخ کرده و خارج می شوند. پس از جفتگیری بر روی شاخه های دیگر تخم ریزی کرده و دوره زندگی آن تکرار می شود.
بیماریهای زرشک
الف) زنگ زرشک :
این زنگ از روی درختچه زرشک و در نواحی گنبد و اطراف تهران گزارش شده است.
ب) قارچ
این قارچ که عضو قارچی یک گلسنگ است از نواحی گرگان و شاهرود از روی زرشک جمع آوری و گزارش شده است .
ج) قارچ
قارچی است که از روی زرشک در ایران در سال ۱۳۲۹ گزارش شده است
چ) سفیدک زرشک:
سفیدک سطحی زرشک که در نواحی گرگان انتشار دارد.
ح) زنگ سیاه گندم:
مرحله اسیدی زنگ سیاه گندم، روی بوته های زرشک نیز سپری می شود. در واقع زرشک به عنوان میزبان واسط زنگ سیاه گندم محسوب می شود.
روش های برداشت زرشک
- شاخه بری
- چوب زنی
- خوشه چینی
شاخه بری:
در سال های اخیر باتوجه به افزایش تقاضا برای نوعی زرشک خشک شده ، تعداد زیادی از باغداران زرشک، محصول خود را با برش شاخه های بارده زرشک انجام می دهند. با این ترتیب بسیاری از باغداران درختان خود را به شکلی اصلاح می کنند که سال بعد هیچ محصولی از درخت برداشت نخواهد شد. شاخه های بریده شده را معمولا در بارگاه هایی روی داربست می چینند، این بارگاه ها برای ۵ تا ۶ ماه از طریق پنچره ها یا فن های برقی هوادهی می شوند تا زرشک ها بر روی شاخه درخت خشک گردد.
زرشکی که روی شاخه خشک می شود، به دلیل شکل باد کرده و حجیم شده آن بازار پسندی بیشتری دارد و در بازار به قیمت بالاتری خرید و فروش می شود. این نوع زرشک را اصطلاحا زرشک پفکی می گویند. این زرشک حجیم تر و سبک تر از رزشک هایی است که به روش های دیگر خشک می شود. این جذابیت بصری توجه مشتری نهایی و در ابتدای چرخه توجه کشاورز را جلب می نماید. بزرگترین عیب این روش ، سال آوری برای درخت های زرشک می باشد. همچنین هرس بی ملاحظه درخت های مسن زرشک در مناطقی که آب و خاک شور وجود دارد، سبب متوقف شدن رشد درخت و بعد از چند سال خشک شدن برخی درخت های می گردد.
چوب زنی:
این روش یکی از قدیمی ترین روش های برداشت زرشک می باشد، در حال حاضر نیز در روستاهای افین و زهان و دیگر روستاهای شهرستان حاجی آباد بخش عمده زرشک ها با چوب زنی برداشت می شود. در این روش کارگز برداشت با استفاده از یک چوب یا ترکه سبک با زدن ضربه های شدید بر شاخه های بارده زرشک سبب زیزش زرشک ها می شود. در این روش ابتدا روی زمین و زیر درخت ها را با فرش هایی پارچه ای یا پلاستیکی می پوشانند. برای ریزش زرشک ها شدت ضربات باید زیاد باشد، این ضربات باعث شکستن بسیاری از شاخه های زرشک می گردد و همچنین درصد بالایی از زرشک ها پاره می شوند.
زرشک های برداشت شده را برای خشک شدن بر روی زمین هایی که از قبل به این منظور آماده کرده اند می ریزند، برای این منظور سطح زمین را کاه گل می کنند. سطح خاکی باعث زودتر خشک شدن زرشک می گردد. در این روش زرشک در کمتر از یک ماه خشک می شود و بارها و بارها زیر و رو می گردد تا یکنواخت خشک شود. بعد از جمع آوری زرشک را در چند مرحله فرآوری می کنند و برای عرضه به بازار آماده می کنند. زرشکی که با این روش خشک می گردد به زرشک خرمنی معروف است. مقبولیت این نوع زرشک نزد بازاریان کمتر از زرشک پفکی است. این نوع زرشک کم حجم تر و چروکیده تر است و بخش عمده زرشک موجود در بازار از این نوع زرشک می باشد. قیمت این نوع زرشک نیز ۲۰ تا ۳۰ درصد کمتر از زرشک پفکی می باشد.
خوشه چینی:
این روش برداشت زرشک بیشتر برای برداشت زرشک از درخت های جوان مورد استفاده قرار می گیرد، در این روش گارگران خوشه های زرشک را از روی شاخه های بارده می چینند. این روش بسیار کند و طاقت فرسا می باشد. یک کارگر حرفه ای در بهترین عملکرد خود می تواند در یک شیفت کار ۸ ساعته روزانه ، تا ۳۰ کیلو گرم زرشک خوشه چین برداشت کند. از این رو این روش را صرفا برای درخت ای کوچک که شاخه بری باعث مشکلاتی برای درخت می گردد، انجام می دهند. این روش کمترین آسیب را به درخت زرشک وارد می کند، اما برخی دانه های زرشک ممکن است در حین چیدن پاره شوند.
ممنون از اطلاعات کامل و جامع 🤍🌱
امیدوارم روز به روز به قله هدفاتون نزدیکتر بشید 🌻🍃
ممنونم