همه چبز درباره گیاه شبت (شوید)

نام علمی:

. Anethum graveolens L

تیره:

Apiaceae

گیاهشناسی

شبت گیاهی یک ساله ، علفی و معطر است. منشا آن نواحی شرق مدیترانه گزارش شده است. این گیاه در غرب آسیا ، ایران ، هند و قفقاز می روید. سه گونه متعلق به جنس آنتوم شناخته شده آن عبارتنداز : گراویولانس ، کریزیوم و اینولوکراتوم. محققان معتقدند که مهمترین گونه متعلق به جنس شبت گراویولانس است که عمدتا در هندوستان کست می شود. گونه دیگر آنتوم سوآ نام دارد. که در هندوستان می روید و از نظر تیپ شیمیایی (مواد و ترکیبات موجود در اسانس) با گونه های فوق الذکر کاملا متفاوت است.

شبت دارای ریشه ای مخروطی ، نازک و کم انشعاب است. طول ریشه متغییر و بین 10 تا 30 سانتی متر می باشد. ساقه مستقیم ، استوانه ای شکل، بدون کرک و دارای خطوط طولی است. ارتفاع آن متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه دارد و بین 40 تا 180 سانتی متر است. ساقه دارای انشعابهای کم و بیش زیادی است. برگها کوچک، نازک و نخی شکل و دارای سه بریدگی عمیق است که به طور متناوب بر روی ساقه قرار می گیرند. گلها کوچک، دو جنسی، و رنگ آنها زرد است و در انتهای ساقه های اصلی و فرعی در چترهای مرکب به قطر 15 تا 20 سانتی متر پدیدار می شوند. میوه فندقه، تخم مرغی شکل، پنج تا شش میلی متر طول، سه تا چهار میلی متر پهنا و 5/0 تا 1 میلی متر ضخامت دارد. رنگ میوه قهوه ای تیره است.

در ناحیه تحتانی میوه چهار و در قسمت فوقانی آن دو حجره اسانس وجود دارد. وزن هزار دانه آن یک تا دو گرم است.

تمام پیکر رویشی گیاه محتوی اسانس است. مقدار آن در اندامهای مختلف متفاوت می باشد. به طوری که در پیکر رویشی مقدار اسانس بین 8/0 تا 6/1 درصد است. بذرهای کاملا رسیده بیشترین مقدار اسانس را دارا می باشند و مقدار آن بین دو تا پنج درصد گزارش شده است. مقدار اسانس در ساقه این گیاه بسیار کم و بین 1/0 تا 5/0 درصد است.

مهمترین ترکیبات اسانس پیکر رویشی عبارتند از : “د – کارون” (25 تا 35 درصد) و “د – آلفا – فلاندرن” (15 تا 25 درصد).

مهمترین ترکیبات اسانس حاصل از بذرهای کاملا رسیده عبارتند از :”د- کارون” (40 تا 60 درصد) و” لیمونن” (20 تا 28 درصد). از ترکیبات دیگر اسانس شبت (اعم از اسانس پیکر رویشی و یا بذر)”دی هیدرو کارون” ، “آلفا پینن” ، “ترپینن” و تعدادی دیگر از ترپنوئیدها را می توان نام برد.

دوره رویشی گیاه شبت کوتاه است. از بدو رویش بذر تا رسیدن میوه ها مدت زمانی برابر 100 تا 120 روز به طول می انجامد. چنانچه بذرهای کاملا رسیده در مکانی مناسبی نگهداری شوند دو الی سه سال از قوه رویشی مناسبی برخوردار خواهند بود.

درجه حرارت مناسب برای رویش بذر 8 تا 10 درجه سانتی گراد است. بذرها در فضای آزاد 10 تا 17 روز پس از کاشت سبز می شوند.

از بدو رویش بذر تا ساقه دهی 35 تا 40 روز به طول می انجامد. گلدهی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و معمولا از بدو رویش تا گلدهی 50 تا 70 روز به طول می انجامد.

هوای سرد و بارانی ذر مرحله گلدهی برای گیاه مناسب نیست. زیرا سرما سبب سرمازدگی و بارندگی سبب عدم تلقیح گلها می شود و به طور قابل توجهی از عملکرد میوه کاسته می گردد.

ابتدا میوه های نواحی میانی چترهای اصلی، سپس میوه های سایر قسمتهای چتر می رسند. از ابتدای گلدهی تا تشکیل میوه، 40 تا 45 روز به طول می انجامد.

میوه ها همزمان نمی رسند و پس از رسیدن با کوچکترین ضربه یا وزش باد ریزش می کنند.

خواص دارویی و کاربردها

شبت برای اولین بار در فلسطین کشت شده و احتمالا از رم باستان به سایر کشورهای اروپا منتقل گردیده است. کشت منظم این گیاه از قرن چهاردهم به منظور استفاده از خواص دارویی و ادویه ای آن در اکثر نقاط جهان آغاز شد.

مردم کشورهای اروپا در گذشته از پیکر رویشی و بذر شبت برای درمان سر درد و بیماریهای خونی – عروقی استفاده می کرده اند.

در فارماکوپه های معتبر از پیکر رویشی تازه یا خشک و همچنین از میوه این گیاه به عنوان دارو یاد شده است.

شبت گیاهی مدر است و برای درمان دل درد و نفخ شکم و مداوای بیماریهای مربوط به جهز هاضمه کاربرد دارد. شبت گیاهی است معطر با رایحه ای مطبوع ، این گیاه اشتها آور است و درصنایع غذایی موارد استعمال فراوانی دارد و نزد اکثر مردم جهان به عنوان ادویه ای مطبوع و مفید شناخته شده است.

اسانس شبت که از بذرها و پیکر رویشی استخراج می شود، خاصیت ضد باکتریایی دارد و در صنایع غذایی و نوشابه سازی از آن استفاده می شود. مصرف اسانس شبت در جهان 60 تا 70 تن در سال است.

شبت در سطوح وسیعی در کشورهای هند ، انگلیس ، آمریکا ، اسپانیا ، ایتالیا ، بلغارستان و مجارستان کشت می شود.

خواص داروئي:
تخم شويد اثرات درماني زيادي درد منجمله بعنوان ضد تشنج ،‌ضد درد، نفخ شكم ، ادرار آورو راي تقويت معده بكار مي رود .براي كسانيكه اشتهاي زيادي به غذا ندارند و لاغر هستند تخم شود بهترين دارو است زيرا اشتها را زياد كرده معده را تقويت مي كند و انرژي به بدن مي دهد .

تخم شويد را مي توان براي ناراحتي معده ، بي خوابي و ضد گاز معده بكار برد . خانمهاي شير ده كهش ير آنها كم است بايد حتما روي چند بار دم كرده تخم شويد يا در تخم شود بخورند و در غذاي خود مصرف كنند بطور معجزه آسائي شير آنها زياد خواهد شد .

طب گياهي ايران خواص زيادي را براي شودقائل است مثلا در مورد درد شديد و ورم معده از دم كرده شويد استفاده مي كردند كه اثر تسكين فوري درد .از شويد براي دل درد در حيوانات نيز استفاده مي شود ودام درن قديم بخوبي به اين موضوع واقف بودند . مثلا براي گوسفند و بز كافي است كه مقدر 30 گرم تخم شويد به آنها داد كه نفخ و دل درد را ساكت كنند .

در مورد بيماراني كه مبتلا به استفراغ شديد هستند و هيچ غذايي حتي آب را نمي توانند در معده خود نگاهدارند بهترين درمان شود است . اين نوع بيماران بايد دم كرده شود را آهسته آهسته بنوشند .در چين حتي شود را براي كمردردهايي كه بعلت انقباض عضلاني باشد بكار ميبرند .يك نسخه قديمي چيني براي باد فتق نيز از تخم شويد استفاده مي كنند

طرز استفاده:
براي باد فتق كه از تخم شويد استفاده مي كنند دستور آن باين صورت است كه بايد حدود 40 گرم تخم شويد را بودهيد تا كاملا قهو ه اي شود سپس آنرا كاملا آسياب كنيد تا بصورت پودر دارايد و بعدا آنرا با سركه سيب مخلوط كرده و ميل كنيد .

مضرات :
مضرات خاصي براي آن بيان نشده است .

نیازهای اکولوژیکی

شبت گیاهی مدیترانه ای است و تقریبا در تمام نقاط دنیا می روید. در طول رویش به خصوص در مرحله نمو گلها و تولید میوه به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد.

این گیاه به سرما حساس نیست و بذر در درجه حرارتهای پایین قادر به رویش است. چنانچه گیاهان اواسط بهار با سرما مواجه شوند نسبت به دمای پایین حساسیت نشان نمی دهند و بدون هیچ گونه خطری به رویش خود ادامه خواهند داد.

شبت را تقریبا در هر نوع خاکی به استثنای خاکهای بسیار سبک و تهی از مواد و عناصر غذایی و خاکهای سنگین رسی می توان کشت کرد. خاکهای مناسب برای کشت شبت خاکهایی با بافت متوسط و با رطوبت کافی است.

شبت تا قبل از گلدهی از رشد و نمو سریعی برخوردار است. در طول رویش به مقادیر فراوان آب نیاز دارد. از این رو در مناطقی باید کشت شود که امکان آبیاری گیاهان باشد.

تناوب کاشت

شبت را مانند اکثر گیاهان یک ساله می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد. شبت به استثنای علف کشهای مالوران، آفالون و مرکازین، به بقیه علف کشها حساس است.

از این رو این گیاه را نباید در زمینهایی کشت کرد که در آن مقدار زیادی از این علف کشها استفاده شده باشد. تناوب کشت شبت با گیاهانی که به علف کشها مقاوم هستند (نظیر گشنیز) مناسب نیست.

در صورتی که شبت برای استفاده از پیکر رویشی آن کشت شود، قبل و پس از آن می توان هر نوع گیاهی را کشت نمود. شبت را می توان با بعضی از گیاهان دو ساله که حاوی اسانس هستند، مانند زیره سیاه دو ساله و مریم گلی کبیر به صورت مخلوط کشت کرد.

بهتر است شبت با غلات به تناوب کشت گردند. چون این گیاهان معمولا از دوره رویشی کوتاهی برخوردارند و پس از برداشت آنها زمان کافی برای آماده کردن زمین وجود دارد. از مزایای دیگر غلات این است که پس از برداشت زمین معمولا کمترین علفهای هرز را داراست.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

مواد و عناصر غذایی کافی در عملکرد محصول بذر، مقدار و کیفیت اسانس شبت موثر است. ازت تاثیر عمده ای بر رشد گیاه دارد. اگر شبت به منظور استفاده از پیکر رویشی کشت شود ازت نقش عمده ای بر افزایش عملکرد پیکر رویشی دارد.

توصیه می شود 3/1 ازت همراه با تمام کودهای فسفر و پتاس در فصل پاییز هنگام آماده سازی خاک به زمین داده شود و 3/2 بقیه در فصل بهار قبل از کاشت گیاه هنگام آماده سازی زمین به خاک اضافه گردد.

تحقیقات نشان می دهد که از بدو ساقه دهی تا قبل از تشکیل گل کاربرد محلولهای غذایی مناسب نظیر واکسال و میکرامید یا مواد مشابه به صورت محلول پاشی در افزایش عملکرد پیکر رویشی گیاه تاثیر فراوانی دارد. چنانچه هدف از کشت، میوه گیاه باشد ازت به مقدار کمتر و اکسید فسفر (سوپر فسفات تریپل) به مقدار بیشتر نقش عمده ای در افزایش عملکرد آن دارد. در این صورت 3/2 فسفر را در فصل پاییز و 3/1 بقیه را در فصل بهار قبل از کاشت باید در اختیار گیاهان قرار داد.

افزودن مقادیر فراوان کودهای ازت به خاکهایی که شبت کشت می شود، در کاهش تولید محصول بذر نقش عمده ای دارد.

آماده سازی خاک

شبت به بستر مناسب و عاری از علف هرز نیاز دارد. خاک سطحی باید نرم و کم و بیش متراکم و فاقد پستی بلندی باشد تا جوانه زدن بذر به طور یکنواخت انجام گیرد. انجام شخم مناسب در فصل پاییز توصیه می شود. سپس باید به افزودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به زمین اقدام شود. وجود سله برای رویش بذر مناسب نیست. زیرا جوانه زنی در چنین زمینهایی به طور ناهماهنگ انجام می گیرد. از این رو ، در اواخر اسفند ماه (هنگامی که زمین خشک و امکان کار روی آن وجود داشته باشد) با انجام دیسک مناسب باید اقدام به شکستن سله ها و خرد کردن کلوخها نمود و زمین را برای کشت تسطیح کرد. چون بذر شبت کوچک است باید خاک سطحی نرم و متراکم باشد تا استقرار بذر به خوبی انجام گیرد. از این رو، قبل از کاشت انجام غلتک سبکی توصیه می شود تا خاک سطحی متراکم شود و فضاهای نامناسب خاک از بین برود.

پس از انجام غلتک سبکی به منظور تماس بذر با خاک جهت تسریع در جذب آب و عناصر غذایی و در نتیجه تسریع و هماهنگی در رویش بذرها ضروری است.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان و نحوه کاشت شبت به چگونگی استفاده از این گیاه بستگی دارد (استفاده از بذر یا پیکر رویشی).

در صورتی که هدف از کاشت این گیاه جمع آوری بذر و استخراج اسانس از پیکر رویشی گیاه باشد بهنر است که فقط شبت کشت شود (کشت مخلوط انجام نگیرد.) زمان مناسب برای کاشت شبت اوایل بهار (اواخر اسفند) می باشد. در این صورت عملکرد بذر افزایش می یابد.

از آن جا که شبت از دوره رویشی کوتاهی برخوردار است، چنانچه کشت با تاخیر انجام گیرد سبب کوتاه شدن دوره رویشی گیاه شده و از عملکرد بذر کاسته می شود. این بدان معنا نیست که چون گیاه با تاخیر کاشته شده است پس با تاخیر می توان محصول را برداشت کرد.

در صورتی که هدف از کاشت شبت استفاده به عنوان ادویه و سبزی باشد از اواسط فروردین تا اواخر اردی بهشت زمان مناسبی برای کاشت این گیاه است و می توان آن را به طور مخلوط با گیاهان مناسب کشت کرد.

چنانچه این گیاه در فواصل ماههای خرداد تا تیر کشت شود به نحو بارزی از عملکرد محصول کاسته می شود. عمق بذر 5/1 تا 2 سانتی متر مناسب است و چنانچه برای استفاده از پیکر رویشی و ادویه کشت شود فاصله ردیفها از یکدیگر 12 سانتی متر مطلوب است. و اگر هدف از کاشت شبت، استخراج اسانس از پیکر رویشی گیاه باشد، فاصله بین ردیفها از یکدیگر 24 سانتی متر مناسب خواهد بود.

مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار 18 تا 20 یا 12 تا 14 کیلوگرم در هکتار گزارش شده است (به کیفیت رویشی بذر بستگی دارد). تعداد بذر در هر متر طول ردیف باید 100 تا 200 عدد باشد.

روش کاشت

شبت را به صورت ردیفی یا کرتی می توان کشت کرد. به منظور تولید حداکثر مقدار اسانس با کیفیت مطلوب توصیه می شود به صورت ردیفی کشت شود. چون بذرها کوچک هستند بهتر است ذرات خاک سطحی ریز و متراکم باشد. پس از کاشت، انجام غلتک سبک ضروری است و سبب ایجاد تماس بذر با خاک و تسریع در جوانه زدن و سبز شدن آن می شود. پس از کاشت بلافاصله زمین را باید آبیاری کرد.