همه چیز درباره گیاه سنبل ختایی

نام علمی:

. Angelica archangelica L

تیره:

Apiaceae

گیاهشناسی

سنبل ختایی (با آنجلیکا افیسینالیس نیز هم نام است) گیاهی دو ساله (به ندرت سه ساله) است. این گیاه در گروئلند ، ایسلند ، سیبری ، در اماکن مرطوب شمال و مرکز اروپا و در مناطق مرتفع (700 تا 1700 متری از سطح دریا) به صورت خودرو می روید.

سنبل ختایی دارای ریشه ای مخروطی شکل و رنگ آن زرد و روشن است . ریشه در سال اول ، رشد و نمو بسیار کندی دارد و ضخامت آن حداکثر سه سانتی متر می رسد و انشعابهای آن نیز بسیار کم است. رشد ریشه در سال دوم سریعتر شده و از انشعابهای فراوانی نیز برخوردار می شود. طول ریشه متفاوت و بین 25 ت 40 سانتی متر است . ریشه این گیاه دارای انشعابهای عمودی به ضخامت بند انگشت (5/0 تا 5/1 سانتی متر) است. در سال دوم رویش ریزوم ضخیم می شود. به طوری که ضخامت آن به 5 تا 8 سانتی متر و طول آن به 10 تا 12 سانتی متر می رسد.

در سال اول رویش برگهای طوقه ای تشکیل می شود و در سال دوم گیاه به ساقه می رود. ارتفاع سنبل ختایی در سال دوم به 200 سانتی متر می رسد. ساقع استوانه ای شکل و تو خالی است. سطح ساقه صاف ، کم و بیش ضخیم و منشعب است. تحتانی ترین قسمت ساقه (نزدیک به سطح زمین) قطورتر است و ضخامت آن به پنج سانتی متر می رسد.

برگها نسبتا درشت و دارای بریدگی – هر برگ دارای دو بریدگی می باشد – است. ناحیه فوقانی پهنک سبز تیره است در حالی که قسمت تحتانی آن روشنتر به نظر می رسد. ناحیه اتصال دمبرگ به ساقه نیز برجسته است.

چترها کروی شکل هستند و قطر آنها به 20 سانتی متر می رسد. گلها دارای گلبرگهای سبز روشن مایل به زردند . اولین گلها اواخر خرداد و اوایل تیر ظاهر می شوند.

میوه فندقه دو قسمتی ، به طول شش تا هفت میلی متر و به عرض چهار تا پنج میلی متر و رنگ آن قهوه ای روشن است. وزن هزار دانه آن 5/2 تا 5/3 گرم است.

ریشه ، میوه ، بذرها ، برگها و پیکر رویشی سنبل ختایی محتوی اسانس است. مقدار و کیفیت اسانس در این اندامها متفاوت است. مقدار اسانس در ریشه ها و ریزوم 5/0 تا 1 درصد ، در میوه های کاملا رسیده 6/0 تا 5/1 درصد و در برگها 2/0 تا 4/0 درصد می باشد.

مهمترین ترکیبات اسانس عبارتند از “آلفا و بتا فلاندرون” ، “آللفا و بتا پینن” ، “آلفا – پ – سیمول” ، “میرسن” و “لیمونن”.

از مواد دیگر موجود در ریشه می توان از “اسید آنجلیک” ،” کومارین ها، فوروکومارین ها ، (مانند استول ، استونول و آنجلیسین ) مواد تلخ ، ترکیبات موسیلاژی و ترکیبات قندی نام دارد.

در سال اول رویش دوره رویشی گیاه اواخر پاییز پایان می یابد. در سال دوم ، رویش گیاه بسیار زود و از اواخر اسفند ماه آغاز می شود و گلها اواسط خرداد تشکیل می شوند و گیاه مدت زیادی را در مرحله گلدهی باقی می ماند.

میوه ها از اواسط تیر به تدریج می رسند و پس از رسیدن ریزش می کنند.

بذرهای کاملا رسیده از قوه رویشی مناسبی برخوردارند و پس از گذراندن یک دوره سرما قادر به رویش می باشند.

خواص دارویی و کاربردها

سنبل ختایی یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی است که اثرهای مفید دارویی آن از زمانهای گذشته نزد مردم شناخته شده بود . در فارماکوپه های معتبر ، خاصیت دارویی ریشه این گیاه مورد تاکید قرار گرفته است. در بعضی کشورها این گیاه برای استفاده از اسانس ریشه کشت می شود. از این اسانس در صنایع دارویی، صنایع آرایشی و بهداشتی و صنایع غذایی استفاده می شود. برگها، میوه و پیکر رویشی سنبل ختایی به ندرت به عنوان دارو ، ادویه و سبزی مورد استفاده قرار می گیرند.

موارد مصرف سنبل ختایی متفاوت است. در برخی کشورها از دم کرده ریشه به عنوان دارو استفاده می شود. برای معالجه برخی بیماریهای پوستی نیز از این گیاه استفاده می شود. چون مواد موثره این گیاه مدر می باشد سبب کاهش تورم ناشی از تجمع آب زیر پوست – بر اثر بعضی از ناراحتیهای قلبی – می گردد.

در بسیاری کشورها از عصاره الکلی ریشه سنبل ختایی به عنوان ماده ای مدر و تمیز کننده کلیه استفاده می شود. مواد موثره این گیاه به عنوان باد شکن، ضدنفخ، هضم کننده غذا و همچنین اشتها آور کاربرد دارد.

مردم بعضی از سرزمینها از دم کرده پیکر رویشی و ریشه های این گیاه برای معالجه بیماریهای رماتیسمی، مداوای بیماریهای عصبی و همچنین به عنوان ماده ای خلط آور ، تمیزکننده خون ، معرق و ماده ای که سبب بهبود دل درد می شود استفاده می کنند. استفاده از اسانس ریشه سنبل ختایی هنگام حمام کردن (ماساژ بدن) سبب بهبود دردهای عضلانی ناشی از خستگی و تحرک زیاد می شود.

در کشورهای ایسلند، گروئلند، فنلاند، سوئیس و نروژ از برگها و ساقه های جوان این گیاه در تهیه سوپ استفاده میکنند.

در بعضی کشورهای اروپایی مانند آلمان ، بلژیک ، هلند ، فرانسه ، چک ، اسلواک ، مجارستان و سوئیس همه ساله زمینهای زراعی وسیعی برای کشت این گیاه اختصاص می یابد.

خواص دارویی

1. این گیاه اشتها را افزایش می‌دهد.
2.  دارای خاصیت ضدباکتریایی است.
3. برای ازدیاد ادرار و افزایش میل جنسی موثر است.
4. ریشه‌های خشک و پودر شده آن برای درمان عفونت قارچی انگشتان پا موثر است.
5. امروزه ریشه سنبل ختایی به طور مشخص برای درمان کاهش اشتها،‌ گرفتگی ماهیچه معده و نفخ تجویز و مصرف می‌شود.
6. برگ‌های له شده آن به عنوان پماد برای رفع ناراحتی ریوی و سینه و روماتیسم به کار برده می‌شود.
7. عصاره ریشه سنبل برای خارش داروی موثری است و کمپرس آن برای درد نقرس نیز تجویز می‌شود.
8. آنتی اکسیدان‌های موجود در سنبل ختایی از آسیب‌های رادیکال‌های آزاد به سلول‌های کبد جلوگیری می‌کنند و در نتیجه احتمال ابتلا به بیماری‌های کبد کاهش پیدا می‌کند.
9. سنبل ختایی به بدن کمک می‌کند تا با بیماری‌های رایج مانند سرماخوردگی، سینوزیت، برونشیت، تب وعفونت‌های ریه مقابله کند.
10. این گیاه با لخته کردن خون، مانع از دست رفتن خون از طریق جراحت و بریدگی می‌شود. علاوه بر آن به تصفیه خون نیز کمک می‌کند .
11.  با ترشح آنزیم‌های گوارشی معده، جذب مواد غذایی در خون را بهبود می‌بخشد. این امر باعث حرکت درست مواد غذایی در روده‌ها نیز می‌شود.

موارد منع مصرف

• در صورت مصرف بیش از اندازه می‌تواند سبب تحریک پوست و ایجاد آلرژی گردند.
• اگر مبتلا به اسهال هستید و یا مشکل گوارش و تورم شکم دارید از مصرف آن خودداری فرمایید.
• در زمان شدت جریان قاعدگی نیز از آن دوری کنید.
• از مصرف گیاه در دوران بارداری و شیردهی خودداری فرمایید. این گیاه باعث انقباض رحم می‌گردد.
• در صورتی که داروهای رقیق کننده خون استفاده می‌کنید، از این گیاه مصرف نکنید.

شیوه استفاده

• سنبل ختایی ،‌معمولاً به صورت ریشه خشک شده استفاده می‌گردد. مصرف روزانه ۴/۵ گرم ریشه خشک و ۲۰-۱۰ قطره اسانس روغنی مشکلی ندارد.
• دمنوش: ۲۰گرم ریشه خشک آن رادر یک لیتر آب بجوشانید این دمنوش خواص فراوانی از جمله نیرودهنده، قاعده‌آور و ضد تشنج دارد، همینطور کم‌خونی را معالجه می‌کند.
• ریشه گیاه به سبزیجات یا سوپ جوجه اضافه می‌گردد یا همراه با حبوبات پخته می‌شود.

نیازهای اکولوژیکی

سنبل ختایی به سرما حساس نیست و آن را در مناطق سرد و مرطوب می توان کشت کرد. چنانچه آب کافی در اختیار گیاه قرار گیرد ، این گیاه را در مناطق گرم نیز می توان کشت نمود.

سنبل ختایی برای رشد و نمو به لایه های عمیق خاک و مکانهای مرطوب نیاز دارد. مواد و عناصر غذایی کافی و هوموس فراوان سبب تسریع در رویش آن می شود.

رشد و توسعه ریشه در خاکهای مرطوب و نرم که حاوی مقدار فراوانی ترکیبات هوموسی باشد بخوبی انجام می گیرد . خاکهای لومی و یا خاکهای با بافت متوسط ، خاکهای مناسبی برای تولید سنبل ختایی می باشند. خاکهای سبک شنی و خاکهای با بافت رسی و سنگین برای کشت این گیاه مناسب نیستند.

سنبل ختایی به خاکهای شور بسیار حساس است و از چنین خاکهایی برای تولید آن نباید استفاده کرد.

ریشه سنبل ختایی طویل نیست (25 تا 40 سانتی متر) و قادر به جذب رطوبت از اعماق زیاد خاک نبوده و خشکی را نمی تواند تحمل کند . خشکی سبب کاهش شدید عملکرد ریشه می شود. چنانچه بارندگی کافی نباشد گیاهان باید تحت آبیاری منظم و به موقع قرار گیرند. کم آبی ، گیاهان را ضعیف و آنها را جهت ابتلا به بیماریهای مختلف آماده می کند.

سنبل ختایی اگرچه در طول رویش به آب کافی نیاز دارد ، ولی آب ایستایی برای آن مضر است و سبب خشک شدن گیاهان می شود. از این رو ، زمین باید کاملا مسطح باشد تا سبب آب ایستایی نشود.

“پی اچ” خاک برای سنبل ختایی بین 5/4 تا 3/7 مناسب است.

تناوب کاشت

پس از برداشت سنبل ختایی ، زمین از کیفیت مطلوبی برخوردار خواهد بود. پس از آن ، گیاهانی را می توان کشت کرد که در طول رویش به مقادیر زیادی مواد و عناصر غذایی نیازمند باشند. گیاهانی که با سنبل ختایی به تناوب کشت می شوند نه تنها باید از دوره رویشی کوتاهی برخوردار باشد بلکه به علف کش بووینول نیز مقاوم باشند.

از آن جا که آفات و امراض این گیاه با اکثر گیاهان خانواده چتریان مشابه است لذا تناوب کشت با گیاهان این خانواده توصیه نمی شود.

سنبل ختایی را نمی توان با فاصله زمانی کمتر از سه تا چهار سال در همان زمین کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

سنبل ختایی در طول رویش به مواد غذایی نسبتا زیادی نیاز دارد. کودهای حیوانی نپوسیده تاثیر نامناسبی بر عملکرد ریشه و مواد موثره آن دارد. از این رو، در افزودن این کودها به زمینهایی که سنبل ختایی کشت می شوند باید دقت نمود.

چنانچه زمین تهی از مواد و عناصر غذایی باشد افزودن 60 تا 70 کیلوگرم در هکتار ازت و 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار اکسیدفسفر به خاک ضرورت دارد.

پتاس نقش عمده ای در گسترش ریشه این گیاه دارد. بدین جهت افزودن 150 تا 180 کیلوگرم در هکتار اکسیدپتاس در فصل پاییز ضروری است.

در سال اول رویش اوایل بهار 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار ازت به طور سرک باید در اختیار گیاهان قرار گیرد. افزودن بیش از حد ازت سبب افزایش رشد رویشی و کاهش رشد ریشه می شود و از عملکرد ریشه و مقدار اسانس آن می کاهد.

محلولهای غذایی نقش عمده ای در افزایش عملکرد ریشه دارند. در طول رویش دو تا سه بار از چنین محلولهایی می توان استفاده کرد . مهمترین محلولهای غذایی عبارتند از میکرامید به مقدار 8 تا 12 کیلوگرم در هکتار ، واکسال به مقدار سه لیتر در هکتار و یا سایر محلولهای مشابه . از این مواد به صورت محلول پاشی در سطح گیاهان باید استفاده کرد.

آماده سازی خاک

برای کشت سنبل ختایی به صورت یک محلول بهاره، در فصل پاییز پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی مورد نیاز، شخم مناسبی به عمق 30 تا 35 سانتی متر زده می شود. فصل بهار خاک را برای کاشت گیاه باید آماده کرد. هنگام کاشت زمین باید کاملا صاف و فاقد پستی و بلندی باشد تا سبب آب ایستایی نگردد.

خاک زمینهایی که سنبل ختایی در آن کشت می شود باید کاملا نرم و فاقد هر گونه سنگ و کلوخ باشد.

تاریخ و فواصل کاشت

اوایل پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در برخی کشورها اوایل بهار (اواخر اسفند) به کشت مستقیم در زمین اصلی اقدام می کنند. در کشت مستقیم فاصله ردیفهای کاشت از یکدیگر 50 تا 60 سانتی متر مناسب است. عمق بذر 1 تا 5/1 سانتی متر و تعداد بذر در هر متر طول ردیف 80 تا 100 عدد مناسب می باشد. برای هر هکتار زمین به 10 کیلوگرم بذر با کیفیت مناسب نیاز است.

در کشت غیر مستقیم زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد ، فصل تابستان ، اوایل تیر یا اواسط مرداد و بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین هشت کیلوگرم و فاصله ردیفهای کاشت در خزانه 24 سامنی متر و عمق بذر 1 تا 5/1 سانتی متر توصیه می شود. اوایل پاییز یا بهار سال بعد نشاءها را می توان به زمین اصلی منتقل کرد. نشاءها در ردیفهایی به فاصله 60 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 40 سانتی متر باید به زمین اصلی منتقل شوند.

روش کاشت

کاشت و تکثیر سنبل ختایی توسط بذر انجام می گیرد. بذرهای کاملا رسیده این گیاه شش تا هشت ماه از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. با گذشت زمان از قوه رویشی آنها به شدت کاسته می شود. بدین جهت بذرها را پس از برداشت می توان کشت کرد.

تکپیر این گیاه به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد.

کشت مستقیم: در زمان مناسب بذرها را به صورتی ردیفی در زمین اصلی باید کشت کرد. تیمار چینه سرمایی سبب افزایش قوه رویشی بذر می شود ، لذا بذرهای کشت شده در اواخر پاییز، پس از طی سرمای زمستان ، اوایل بهار سال بعد سبز می شوند. چنانچه بهار اقدام به کشت شود بذرها را باید دو تا سه هفته در دمای زیر صفر قرار داد.

در صورتی که بوته ها در طول ردیف متراکم باشند، ریشه های کوچکتری تولید خواهد شد و عملکرد آن به شدت کاهش می یابد. از این رو، توصیه می شود بوته ها در طول ردیف طوری تنک شوند که در هر متر طولی 8 تا 10 بوته قرار گیرد.

کشت غیر مستقیم: بذرهای تیمار شده با چینه سرمایی را در زمان مناسب در خزانه هوای آزاد کشت می کنند. پس از آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه، نشاءها را اواسط پاییز یا بهار سال بعد می توان به زمین اصلی منتقل کرد. برای هر هکتار زمین به 42 هزار نشاء نیاز است. قبل از انتقال نشاءها بهتر است آنها را هرس کرد. در این رابطه قسمت فوقانی نشاءها را از ناحیه سه تا پنج سانتی متری و ریشه را از ناحیه یک تا سه سانتی متری انتهای آن باید هرس و به زمین اصلی منتقل کرد.