همه چیز درباره انجدان رومی

نام علمی:

Levisticum officinale KOCH

تیره:

Apiaceae

انتشار جغرافیایی این گیاه در مناطقی مانند مازندران، گیلان، آذربایجان، تهران و خراسان، کهگیلویه وبویراحمد ذکر شده‌است. مرکز پیدایش این گیاه انجدان اراک بوده وروستایی به همین نام در استان مرکزی وجود دارد.

گیاهشناسی

انجدان رومی بوته ای استوار، سریه الرشد و چندساله است. منشا این گیاه جنوب غربی آسیا گزارش شده است.

انجدان رومی در برخی کشورهای اروپایی در سطوح وسیعی به صورت خودرو می روید. یکی از محققان در سال 1973 رویش این گیاه را در ارتفاعات آلپ گزارش کرد.

ریشه مخروطی شکل این گیاه و طول آن با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش، متفاوت و بین 40 تا 50 سانتی متر است. در سطح ریشه دایره های حلقه مانندی وجود دارد. در سال اول رویش، برگهای طوقه ای تشکیل می شود. این برگها در زمستان همان سال بر اثر سرما خشک می شوند.

گیاهان از سال دوم به ساقه می روند. ساقه استوانه ای شکل و کمابیش منشعب است که از ناحیه فوقانی ریشه منشعب می گردد. ارتفاع این گیاه به بیش از 200 سانتی متر می رسد. برگها متناوب و طول آنها 50 تا 60 سانتی متر است و دارای غلافی بلند و سطحی صاف (فاقد کرک) و براق هستند. هر برگ معمولاً دارای بریدگی است.

گلها به رنگ زرد، دو جنسی و به طور متراکم روی چترهای مسطح در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار می شوند. هر چتر دارای 5 تا 15 انشعاب کوتاه است.

میوه فندقه دو قسمتی (شیزوکارپ) و رنگ آن زرد تیره یا قهوه ای روشن است. وزن هزار دانه آن سه تا چهار گرم است.

ریشه و اندام هوایی این گیاه دارای اسانس می باشند. مقدار اسانس در اندام های مختلف متفاوت است. مقدار آن در ریشه 5/0 تا 1 درصد است. در حالی که در میوه های سبز و ساقه های جوان 15/0 تا 45/0 درصد، در برگها 8/0 تا 24/0درصد و در میوه های کاملا رسیده مقدار آن بین 8/0 تا 5/1 درصد است.

اسانس ریشه از کیفیت بهتری برخوردار است. 70 درصد مواد تشکیل دهنده اسانس را فتالیدها و ترپنوئیدها مانند ان بوتیایدن فتالید، ان بوتیل فتالید، گزانتوتوکسین و پزورالن، اوگنیول و کارواکرول تشکیل می دهند.

همچنین ریشه دارای ترکیبات کومارینی (امبلیفرون، برگاپتن، گزانتوکسین و پزورالن) کربوهیدراتها، اسید آنجیلیک و اسید سیتریک می باشد.

این گیاه شش تا هفت سال عمر می کند و فقط سه تا چهار سال بازدهی اقتصادی دارد. زیرا، با گذشت عمر این گیاه از تعداد برگها و ساقه های جوان کاسته می شود، ریشه ها به تدریج تو خالی و پوک گشته و کیفت دارویی آن به شدت کاهش می یابد. بذرهای آن تا دو سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. در سال اول رویش فقط برگهای طوقه ای تشکیل می شود. گیاهان از سال دوم، اواخر اردیبهشت به ساقه می روند. اولین گلها اوایل خرداد تشکیل می شوند و گلدهی تا اواخر تیرماه ادامه می یابد.

میوه ها به طور غیر یکنواخت و از اواخر مرداد می رسند و پس رسیدن به اطراف پرانده می شوند.

خواص دارویی و کاربردها

انجدان رومی یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و ادویه ای به شمار می رود. دیوسکورید در اوایل قرن میلادی در کتاب خود (پنج مقاله) نام لیگیستیکون یا لیبیستیکون را برای آن انتخاب کرد. از قرن دوازدهم اسانس موجود در پیکره رویشی و ریشه این گیاه نزد مردم شناخته شد و برای مصارف دارویی به کار برده می شد.

نام لویستیکوم از کلمه لاتین لاوار به معنی تمیزکننده و شوینده گرفته شده است که حاکی از خاصیت درمانی این گیاه است. پیکره رویشی و حتی مزه و بوی این گیاه شباهت زیادی به کرفس دارد.

ریشه، میوه، برگها و حتی پیکره رویشی انجدان رومی خاصیت دارویی دارند. همچنین از اسانس ریشه این گیاه در صنایع نوشابه سازی، غذایی و کنسرو سازی استفاده می شود.

در فارماکوپه های معتبر مواد موثره ریشه انجدان رومی به عنوان مواد مدر معرفی شده اند.

مردم بعضی از کشورها ار ریشه انجدان رومی برای رفع مشکلات مربوط به جهاز هاضمه استفاده می کنند. از دم کرده ریشه به عنوان ماده ای مدر و تمییزکننده کلیه ها و در صنایع دارویی از عصاره الکلی آن برای معالجه بیماری سنگ کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود.

در حال حاضر در بعضی نقاط جهان از جمله در کشورهای آلمان، آمریکا، مجارستان، چک و اسلواک زمین های زراعی وسیعی برای کشت انجدان رومی اختصاص داده می شود.

نیازهای اکولوژیکی

انجدان رومی را معمولا در هر اقلیمی می توان کشت کرد. این گیاه به سرما حساس نیست. ولی برای افزایش عملکرد ریشه و بهبود کیفیت مواد موثره آن از مناطق گرم باید استفاده نمود. تحقیقات نشان میدهد اسانس استخراج شده از گیاهانی که در مناطق گرم می رویند در مقایسه با اسانس گیاهان مناطق سردسیر از کیفیت مطلوب تری برخوردارند.

این گیاه در طول رویش به لایه های ضخیم خاک و مواد غذایی مناسب نیاز دارد. خاکهای با بافت متوسط، مرطوب و غنی از مواد و ترکیبات هوموسی، خاکهای مناسبی برای رویش انجدان رومی می باشند. رطوبت مناسب نه تنها سبب تسریع رشد بلکه سبب تسهیل برداشت آن نیز می شود. رطوبت بیش از (خاکهای همیشه مرطوب) سبب کاهش مقدار و کیفیت اسانس ریشه می گردد. خاکهای سنگین رسی، خاکهای سبک شنی و خاکهای شور برای کشت این مناسب نیست. انجدان رومی در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. از آنجا که ریشه های این گیاه قادر به جذب آب از اعماق زمین است، لذا برای کاشت آن می توان از زمین هایی استفاده کرد که سطح آب زیرزمینی بالاتر باشد.

pH خاک برای انجدان رومی بین 5 تا 7/6 مناسب است.

تناوب کاشت

گیاهانی برای تناوب کشت با انجدان رومی مناسبند که نه تنها خاک را از مواد و عناصر غذایی تهی نکنند بلکه موجبات تخریب بافت خاک را نیز فراهم نسازند.

بووینول و اکتینیب علف کشهای انتخابی این گیاه هستند. از این رو گیاهانی را برای تناوب کشت باید انتخاب کرد که به این علف کشها مقاوم باشند (مانند ذرت).

چون بیماریها و آفتهای گیاهان تیره چتریان به یکدیگر شبیه هستند بدین جهت، تناوب کشت انجدان رومی با گیاهان این تیره به خصوص شبت، سنبل ختایی، رازیانه، زیره سیاه و آنیسون مناسب نیست.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

استفاده مستقیم از کودهای حیوانی برای این گیاه مناسب نیست از این رو از این کودها برای گیاهانی که با انجدان رومی به تناوب کشت می شوند می توان استفاده کرد.

قبل از کاشت بذر یا قبل از انتقال نشا به زمین اصلی، افزودن 60 تا 70 کیلوگرم ازت در هکتار، 100 تا 120 کیلوگرم اکسید فسفر در هکتار و 140 تا 150 کیلوگرم اکسیدپتاس در هکتار، به عنوان مقادیر پایه، سبب افزایش عملکرد ریشه و مواد موثره آن می شود. چنانچه گیاهان متراکم کشت شده باشند بدیهی است که به مقدار بیشتری مواد غذایی احتیاجدخواهند داشت. در طول سال دو مرتبه و هر مرتبه 50 تا 60 کیلوگرم ازت در هکتار باید به خاک اضافه کرد. یک مرتبه در فصل بهار و در آغاز رویش گیاهان، مرحله بعد پس از برداشت پیکره رویشی (اواخر تیر-اوایل مرداد). در طول رویش در فصل پاییز افزودن 70 تا 80کیلوگرم اکسید فسفر در هکتار و 60 تا 80 کیلوگرم اکسید پتاس در فاصله بین ردیفها نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد.

کاربرد محلولهای غذایی مناسب مانند واکسال به مقدار سه لیتر در هکتار یا میکرامید به مقدار 8 تا 12 کیلوگرم در هکتار یا محلولهای مشابه نقش عمده ای در عملکرد ریشه دارد (در سال چند مرتبه از این محلولها می توان استفاده کرد).

آماده سازی خاک

چون انجدان رومی گیاهی چند ساله است، قبل از کاشت زمین را باید کاملاً آماده نمود. در اولین فرصت پس از برداشت محصول با افزودن عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به خاک شخم مناسبی به عمق 30 تا 35 سانتی متر باید افزوده شود. جهت تسریع در توسعه ریشه، سنگها و قلوه سنگها راب اید جمع آوری کرد. سپس زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کاشت بذر آماده نمود. قبل از کاشت به منظور ایجاد تراکم در خاک سطحی انجام غلتک مناسبی ضرورت دارد.

تاریخ و فواصل کاشت

کاشت و تکثیر این گیاه توسط بذر و همچنین به صورت رویشی انجام می گیرد.

زمان مناسب برای کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی اوایل بهار (اواخر اسفند، اوایل فروردین) است. عده ای از محققان کاشت مستقیم را اواخر پاییز مناسبتر دانسته و اظهار می دارند قوه نامیه بذرها پس از طی سرمای زمستان افزایش می باید. به هر حال در کاشت مستقیم فاصله ردیفها از یکدیگر 50 تا 70 سانتی متر و عمق بذر 1 الی 2 سانتی متر مناسب است. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 10 تا 20 کیلوگرم می باشد. در هر متر طول ردیف 70 تا 80 بذر باید قرار گیرد.

در کاشت غیر مستقیم، زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه اوایل بهار (فروردین) است. فاصله ردیفها از یکدیگر 24 سانتیمتر و عمق بذر 1 تا 5/1 سانتیمتر باید باشد. در کشت غیر مستقیم برای هر هکتار زمین به 1 تا 5/1 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.

زمان مناسب برای تکثیر رویشی انجدان رومی اوایل پاییز (مهر)، یا اوایل بهار قبل از رویش گیاهان می باشد.

چنانچه انتقال نشا توسط کارگر صورت گیرد فاصله ردیفها از یکدیگر 50 تا 60 سانتیمتر و فاصله دو بوته از هم 30 تا 40 سانتیمتر است.

اگر انتقال نشاء با ماشین انجام گیرد ، فاصله ردیفها از یکدیگر 60 سانتیمتر و فاصله دو بوته از هم 30 سانتیمتر خواهد بود. نشاءها را باید از ناحیه دو تا سه سانتیمتری بالای یقه در خاک قرار داد.

روش کاشت

همانطور که گفته شد تکثیر انجدان روی توسط بذر و یا به صورت رویشی انجام می گیرد.

کاشت توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می پذیرد.

کشت مستقیم: کشت مستقیم بذر در زمین اصلی آسانتر و هزینه کمتری دارد. اوایل بهار یا اواخر پاییز با ماشین بذر کار اقدام به کشت ردیفی بذر در زمین اصلی می شود.

کشت غیر مستقیم: بذرها در خزان هوای آزاد که بستر آن به این منظور آماده شده است کشت می شود. آبیاری منظم گیاهان (سه تا چهار مرتبه) و مبارزه با علفهای هرز سطح خزانه (اعم از شیمیایی و یا مکانیکی) ضرورت دارد. اوایل پاییز (شهریور-مهر) زمان مناسبی برای انتقال نشاءها به زمین اصلی است.

نشاءها قبل از انتقال باید هرس شوند. بدین منظور اندام هوایی به طول سه تا پنج سانتی متر باید بریده و سپس کشت شوند.

در کشت غیرمستقیم برای هر هکتار زمین به زمین 42 تا 55 هزار نشاء نیاز است که این مقدار نشاء از 1 تا 5/1 کیلوگرم بذر در خزانه به دست می آید.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی با تقسیم ریشه انجام می گیرد. اوایل پاییز (مهر) باید ریشه گیاهان چهار تا پنج ساله را از خاک خارج نمود، سپس آنرا به قطعاتی که حاوی تعدادی جوانه باشد تقسیم (هر ریشه را به دو تا سه قسمت می توان تقسیم نمود) و در زمین مورد نظر مشت کرد. چون تکثیر رویشی هزینه زیادی را تحمیل می کند و احتمال رویش بوته ها نیز کم است از این روش به ندرت و در بعضی موارد استفاده می شود.

مراقبت و نگهداری

در گذشته تنها به طریق مکانیکی به مبارزه با علفهای هرز این گیاه اقدام می شد. با تحقیقاتی که انجام گرفت علف کشهای انتخابی مناسبی برای مبارزه با علفهای هرز انجدان رومی شناخته شد که در سطوح وسیع کشت مورد استفاده می گیرند. از مهمترین علف کشهای انتخابی که با اطمینان می توان علیه علفهای هرز این گیاه استفاده کرد عبارتند از: علف کش بووینول و مالوران که از هر یک به مقدار 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود.

زمان مناسب برای کاربرد این علف کشها اوایل بهار است. در صورت لزوم پس از برداشت بذر نیز می توان استفاده از آنها را تکرار کرد (از این علف کشها معمولاً از سال دوم رویش به بعد استفاده می شود). در سال اول رویش (اعم از خزانه یا زمین اصلی) هنگامی که ارتفاع بوته ها به 15 سانتی متر رسید برای مبارزه با علفهای هرز از علف کش بووینول به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار بدون هیچ زیانی به محصول می توان استفاده کرد.

پس از کاربرد علف کش بووینول معمولا نیازی به وجین مکانیکی علف های هرز نیست.

در سال اول، اواسط بهار (اردیبهشت) چنانچه پیکره رویشی گیاهان برداشت شود، رشد و گسترش ریشه ها تقویت خواهند شد. در غیر اینصورت، ریشه ها پوک و تو خالی شده و از ارزش دارویی آنها کاسته می شود. گیاهان در طول رویش ممکن است تحت تاثیر آفتها قرار گرفته به بیماریهای قارچی مبتلا شوند. معمولا از اواسط اردیبهشت مبارزه شیمیایی با آفتها و بیماریهای گیاهان یک ساله آغاز می شود. برای مبارزه شیمیایی با آفتها و بیماریهای گیاهان چند ساله اردیبهشت ماه زمان مناسبی نیست. از این رو ذپدر اواخر تیر و اوایا مرداد پس از قطع ساقه گیاان به منظور تقویت ریشه باید مبارزه شیمایی با عوامل بیماریزای قارچی را آغاز کرد و تا اواخر شهریور هر 10 تا 12 روز استفاده از سموم را تکرار نمود. مهمترین عوامل بیماریزای قارچی عبارتند از: پرونوسپورا که عامل سفیدک داخلی یا دروغی است.

فوندازول 1/0 تا 2/0 درصد یکی از مناسبترین قارچ کشهای این گیاه است. به منظور تاثیر بهتر قارچ کش (اتصال به سطح گیاهان) توصیه می شود که فوندازول با محلول سیتویت 025/0 درصد ترکیب گردد. علیه آفتهای انجدان رومی از محلول 1/0 درصد پریمور محلول ب. آی 58 (18/0 درصد)، محلول فلیبول ایی (3/0 تا 5/0 درصد)، محلول لباسید (1/0 تا 15/0 درصد)، وفاتوکس اس – پی (3/0 تا 4/0 درصد) و فوسدرین (1/0 تا 2/0 درصد) می توان استفاده کرد.

علیه سن های بدبو و سوسک های ککی می توان از پودر هونگاریا ال-زد یا سوین به مقدار 20 تا 22 کیلوگرم به صورت طعمه در خاک استفاده کرد.

برداشت محصول

زمان برداشت ریشه به چگونگی رشد و توسعه آن بستگی دارد. معمولا از سال سوم یا چهارم به برداشت ریشه اقدام می شود.

در فصل پاییز پس از برداشت پیکر رویشی، ریشه ها برداشت می شوند. گیاهانی که به طریق رویشی تکثیر شده اند دارای ریشه ای سطحی و گیاهانی که تکثیر آنها توسط بذر صورت گرفته باشد دارای ریه ای ای مخروطی و کم و بیش عمیق می باشند.

ریشه ها معمولا 35 تا 60 سانتی متر در خاک فرو می روند. پس از خارج کردن ریشه ها از زمن (توسط ماشین برداشت سیب زمینی) آنها را تکان می دهند تا گل و لای آنها جدا شود. سپس ریشه های نازک و همچنین سایر قسمتهای پوسیده و نامناسب را زا قسمتهای مورد نظر جدا می کنند. ریشه های برداشت شده را شسته و برحسب ضخامت، آنها را از ناحیه طولی به دو تا چهار قسمت و از ناحیه عرضی به قطعات 10 تا 15 سانتی متری تقسیم و سپس خشک می کنند.

برای خشک کردن ریشه از سایه یا خشک کنهای الکتریکی می توان استفاده نمود. دمای مناسب برای خشک کردن ریشه در خشک کنهای الکتریکی 40 تا 50 درجه سانتیگراد است.

در صورتی که هدف از تولید ریشه، استخراج اسانس باشد پس از برداشت ریشه آنها را شسته سپس به قطعات کچکی تقسیم می نمایند، با تقطیر با بخار اسانس ریشه ها را می توان استخراج کرد. از آنجا که وزن مخصوص اسانس ریشه انجدان رومی بیش از آب است و در زیر آب قرار می گیرد باید از ظروف مخصوص جمع آوری اسانس های سنگین استفاده استفاده شود.

مقدار عملکرد ریشه تازه گیاهان سه تا چهار ساله ای که تکثیر آنها توسط بذر و به طور مستقیم انجام گرفته باشد شش تا هشت تان در هکتار می باشد که از آن پنج تا شش کیلوگرم اسانس استحصال می شود. نانچه هدف از کشت، استخراج اسانس از پیکره رویشی گیاهان باشد، پس از خشک کردن پیکر رویشی اسانس آن را باید استخراج کرد. در سال اول رویش در فصل پاییز (اوایل مهر) قبل از بروز سرما ساقه گیاهان را از ناحیه شش تا هشت سانتی متری از سطح زمین باید برداشت کرد. جمع آوری اندامهای مذکور زودتر از موعد ذکر شده مناسب نیست زیرا برگها از رشد و نمو کامل برخوردار نخواهد شد و عملکرد کاهش می یابد. عملکرد پیکره رویشی رویشی چهار تا شش تن در هکتار (وزن تازه) است که از آن دو تا چهار کیلوگرم اسانس استحصال می شود.

گلها از سال دوم رویش (اواسط تیر) ظاهر می شوند و پیکر رویشی گیاهان را به همراه گلها از ناحیه شش تا هشت سانتیمتری سطح زمین می توان برداشت کرد. در این صورت عملکرد پیکره رویشی تازه 10 تا 20 تن در هکتار است که از آن 8 تا 20 کیلوگرم اسنس استحصال می گردد. پس از برداشت پیکره رویشی (در مرحله گلدهی) در صورتیکه آب کافی و مواد غذایی مناسب در دسترس گیاهان قرار گیرد از اوایل تابستان (تیر) رشد و نمو برگها و ساقه های جوان آغاز می شود و در فصل پاییز (مهر- آبان) مجددا می توان به برداشت پیکر رویشی انجدان رومی اقدام نمود.

گیاهان از سال دوم رویش، بذر تولید می کنند. مقدار عملکرد بذر 4/0 تا 6/0 تن در هکتار است که از آن سه تا شش کیلوگرم اسانس استحصال می شود ( به ندرت به استخراج اسانس از بذر انجدان رومی اقدام می شود).