همه چیز درباره درخت سرخدار

نام علمی:

Taxus baccata

تیره:

Taxaceae

سرخدار نام درختی است که از ایام قدیم الایام مورد توجه انسان بوده و شواهد تاریخی نشان می دهد که استفاده از چوب و قسمت های مختلف این گیاه برای درمان بیماری ها در بین مردم مرسوم بوده است. در زمان های گذشته از این گیاه برای معالجه دیفتری، غش و صرع و همچنین به عنوان ماده مغذی قلب استفاده می شده است. از چوب این گیاه نیز در ساخت اسکلت خانه ها، زین و برگ اسب و سایر وسایل جنگی و خانگی (مانند شانه های چوبی) استفاده می شده است.

نام این درخت از کلمه توکزیک به معنای سم گرفته شده که نشان دهنده سمی بودن این گیاه است. به طوری که در زمان های گذشته برای سمی کردن نیزه های جنگی از مواد سمی حاصل از این درخت استفاده می کرده اند.

تئوفراست حکیم نامدار یونان باستان، در قرن سوم قبل از میلاد مسیح از سمی بودن این گیاه برای اسب و سایر موجودات (مانند موش و خرگوش) مطلع بوده و در نوشته های خود نیز به این موارد اشاره کرده است. کلمه باکاتا از ریشه بو به معنای کمان گرفته شده است که نشان می دهد در زمان‌ های گذشته از چوب سرخدار، کمان تهیه می کرده اند.

از سال 1945 تحقیقات گسترده ای روی سرخدار انجام شد و محققان به وجود مواد موثره بسیار ارزشمندی در پوست و برخی دیگر از اندام های سرخدار پی برده و متوجه اثرات فیزیولوژیکی و بیواکتیویتی آنها بر پیکر موجودات زنده شدند.

برای اولین بار در سال 1971 یک دی ترپنوئید به نام تاکزول از پوست این درخت استخراج شد که بعدها به عنوان یک ماده ضد سرطانی بسیار مهم، مورد توجه قرار گرفت. در حال حاضر در اکثر مراجع علمی و فارماکوپه های معتبر از چوب، شاخه های جوان و برگ های سوزنی سرخدار به عنوان دارو یاد شده و خواص دارویی آنها مورد تاکید قرار گرفته است. مواد موثره این گیاه به عنوان ما ده ضد سرطانی بسیار مهم مورد توجه است. تاکزول بدون اینکه تاثیری بر روی سنتز DNA، RNA و پروتئین ها داشته باشد از عوامل بازدارنده تقسیم سلولی است. از این رو هم اکنون دارو هایی برای درمان سرطان های خون، ریه، سینه و رحم از این گیاه تهیه می شود.

میوه های فاقد دانه گیاه سرخدار نرم کننده بوده و از آن برای معالجه سرفه و همچنین به عنوان ماده ای ملین استفاده می شود. این میوه همچنین اثر ضد قارچی دارد.

مواد موثره استخراج شده از سرخدار به لحاظ اثرات درمانی بسیار ارزشمند، مقدار بسیار کم آنها در پوست، کارایی بسیار موثر در درمان سرطان و همچنین ساختمتن شیمیایی پیچیده، بسیار پیچیده، بسیار گران (هر کیلوگرم معادل 5/1 میلیون دلار) می باشد.

از مواد موثره سرخدار دارو های مختلفی تهیه و به بازار دارویی عرضه شده است که مهمترین آنها داروی تاکزول (ساخت شرکت بریستول مایرز اسکوئیب آمریکا) و داروی آنزاتاکس (ساخت شرکت ماین فارمای استرالیا) می باشد.

در کشور ژاپن نیز از طریق کشت تعلیقی همه ساله مقادیر قابل توجهی تاکزول تولید می شود. میانگین مقدار مصرف ماده موثره تاکزول در جهان در حدود 700 گرم در سال می باشد.

در حال حاضر در برخی از نقاط جهان، بعضی از گونه های سرخدار به عنوان درخت زینتی در پارک ها و باغ ها کشت می شود.

رویشگاه سرخدار در ایران

جنگل‌های سرخدار در شمال ایران از بلندی‌های گرگان، جنگل‌‌های نهارخوران تا جنگل‌‌های سوادکوه و در دره‌‌ها و پرتگاه‌‌های گیلان، مازندران و گرگان همراه با سایر گونه‌‌های گیاهان جنگلی یافت می‌‌شوند اما مهمترین رویشگاه طبیعی جنگل سرخدار در ایران در دره زرینگل شهرستان علی‌آباد کتول و روستای سیاه‌رودبار در استان گلستان می‌باشد.

نام‌های رایج سرخدار

از نام‌های محلی می‌توان به سرخه‌دار، سخدار، سوختال و سیردار اشاره کرد.

خواص درمانی گیاه سرخدار

سرخدار به خاطر داشتن ترکیبات تاکسول مهمترین داروی ضد سرطان (رحم، سینه، تخمدان، پروستات، ریه، سلول‌های سنگفرشی سر و صورت) محسوب می‌شود. از طرفی در هند و ژاپن به عنوان داروی ضدعفونی کننده و آرامبخش و در درمان آسم، برونشیت، صرع، مشکلات قاعدگی و سوء هاضمه استفاده می‌شود.

حفاظت از سرخدار

متاسفانه از چوب این درختان ارزشمند و مقاوم در ساخت صنایع دستی و هم ‌چنین صنایع دخانیات و به ویژه قلیان ‌سازی ‌به وفور استفاده می‌شود، این مساله باعث شده تا روند انقراض سرخدار تسریع شود. امروزه تلاش‌های زیادی در راستای حفاظت و تکثیر درخت سرخدار انجام می‌گیرد تا بتوان به صورت مصنوعی به تکثیر این گیاه پرداخت.
همچنین فعالان محیط زیست و طبیعت‌دوستان در تلاشند تا با آموزش‌های لازم، آگاهی افراد بومی را در مورد حفاظت از این گونه‌ی ارزشمند و کهنسال بالا ببرند و با بهبود صنعت گردشگری در منطقه نیازهای اقتصادی قاچاقچیان چوب (بسیاری از آن‌ها به علت فقر شدید دست به این کار می‌زنند) را رفع کنند تا به این روش بتوانند جنگل‌های سرخدار را نجات بخشند.

ترکیبات سرخدار

از ترکیبات مهم موجود در این گیاه می توان به ترکیبات دی ترپنوئیدی، ترکیبات آلکالوئیدی، اسید های گیاهی، ترکیبات لیگنانی، ترکیبات فنلی و … اشاره کرد. مهمترین ترکیبات این گیاه با اثرات دارویی به گروهی از ترکیبات دی ترپنوئیدی به نام تاکسوئید تعلق دارند. یکی از این ترکیبات تاکسول نام دارد که در حال حاضر به عنوان یکی از مهمترین داروهای ضد سرطان در درمان سرطان های رحم، تخمدان و سینه در زنان و پروستات در مردان و ریه و سلول های سنگفرشی سر و صورت محسوب می شود.

کاربرد سرخدار در طب سنتی

میوه عاری از دانه: اثر نرم کننده، رفع سرفه و ملین دارد و برای رفع سرفه های مزمن، سیاه سرفه، دفع سنگ کلیه استفاده میشود.
مصرف فرآورده های این گیاه جهت رفع رماتیسم، زردی، بازشدن قاعدگی، نرمی استخوان، اسکوربوت، صرع و دیفتری توصیه شده است.

گیاهشناسی

سرخدار درختی همیشه سبز است. این گیاه متعلق به تیره سرخدار بوده و منشا آن اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا گزارش شده است. هشت گونه متعلق به جنس تاکزوس شناخته شده است که عبارتند از گونه باکاتا، که در اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا می روید.

گونه برویفولیا که در غرب آمریکا گسترش دارد. گونه کانادنزیس که پراکنش آن در شرق آتلانتیک گزارش شده است. گونه سلبیکا در چین می روید، گونه کاسپیدات سیبت که در ژاپن گسترش دارد. گونه فلوریدانا در ایالت فلوریدای آمریکا گسترش دارد. گونه گلوبوزا که منشا آن مکزیک گزارش شده است و بالاخره گونه والیچیانا که در ارتفاعات هیمالیا گسترش دارد.

سرخدار درختی به ارتفاع 10 تا 20 و گاهی 25 متر است، لیکن ممکن است تحت شرایط اقلیمی خاص ارتفاع درختان کوتاهتر (5 متر) نیز باشد. این گیاه رشد و نمو بسیار کند دارد ولی از طول عمر بیار زیادی (تا 1500 سال) برخوردار است. ساقه و چوب این گیاه محکم و سطح آن از الیاف ظریفی پوشیده شده است. تاج این گیاه کم و بیش فنجانی شکل است.

برگ ها باریک، بلند به رنگ سبز تیره بوده که سطح زیرین برگ روشن تر از قسمت فوقانی آن است. طول برگ دو تا سه سانتی متر و عرض آن به 2 تا 5/2 میلی متر می رسد. در قسمت تحتانی برگ دو شیار به رنگ سبز روشن مشاهده می شود.

سرخدار گیاهی دو پایه است که گل های نر و ماده جدا از هم روی گیاه مشاهده می شوند. گل فاقد کاسه و جام است. گل نر دارای 4 تا 12 پرچم متراکم می باشد. گل ماده شبیه یک جوانه کوچک و دارای یک تخمدان برهنه بوده که درون یک اندام پیاله مانند قرار گرفته است.

این اندام با رسیدن بذر، حالتی گوشتی (آریل) به خود گرفته و رنگ آن قرمز می شود و نهایتا به شکل یک میوه بسته در می آید که قسمت فوقانی آن باز می باشد.

وزن هزار دانه سرخدار در حدود 50 گرم است. ریشه سرخدار مستقیم است و علی رغم اندام هوایی مرتفعی که دارد، خیلی عمیق و طویل نمی باشد.

ریشه در خاک های سنگی و در مناطق صخره ای در سطوح فوقانی خاک گسترش یافته و خود را تثبیت می کند.

ریشه سرخدار با قارچ های میکوریزا به شکل درونی زندگی همزیستی دارد.

همزیستی مواد موثره سرخدار را دی ترپنوئید های متعلق به گروه تاگزان ها تشکیل می دهند. تاکنون بیش از 350 تاگزان (مشتقات دی ترپنوئیدی) در گونه های مختلف سرخدار شناسایی شده است. پاکلی تازول، باکاتین، 10- دی استیل با کاتین، 10- دی استیل تاکزول، سفالومانین، برویفولیول و گلیکوزید های سیانوژنی از مواد موثره مهم سرخدار هستند. مقدار این مواد در اندام های مختلف گیاه متفاوت است. بیشترین مقدار تاکزول ها (2/0 تا 7/0 درصد وزن خشک) را می توان از قسمت انتهایی شاخه ها (نوک شاخه ها و ساقه ها) و کمترین مقدار (02/0 درصد) آن را می توان از بذرها استخراج کرد. برگ های گونه برویفولیا حاوی 02/0 درصد پاکلی تاکزول است. از ساقه های گونه باکاتا 03/0 تا 2/0 درصد 10- دی استیل باکتین استخراج شده است

بعضی محققین اعلام کرده اند بیشترین مقدار تاکزول در برگ ها (02/0 تا 05/0 درصد وزن خشک) و سپس در ریشه ها (02/0 تا 04/0 درصد وزن خشک) وجود دارد. طبق اضهارات آنها مقدار تاکزول در شاخه ها 001/0 تا 005/0 درصد وزن خشک می باشد.

به خاطر وجود مواد موثره فوق الذکر، تمام اندام های این گیاه به جز میوه های قرمز رنگ و فاقد دانه آن شدیدا سمی است.

نیازهای اکولوژیکی

سرخدار گیاهی سایه پسند است و در لایه های زیرین (اشکوب های پایین) جنگل های مرطوب و مه گرفته راش و ممرز سازگاری مناسبی دارد. این گیاه در اوایل رویش (سنین نونهالی) به نور زیاد نیاز نداشته و قادر است با استفاده از حداقل نور، عمل فتوسنتز را انجام دهد. سرخدار برای مدت کوتاهی قادر به تحمل خشکی است.

شرایط اقلیمی، تاثیر عمده ای بر کیفیت و کیفیت مواد موثره سرخدار دارد. نور یکی از مهمترین فاکتور های اقلیمی است.

اگر چه این گیاه در سایه و آفتاب می روید ولی مقدار تاکزول گیاهانی که در سایه می رویند به مراتب بیشتر از گیاهان رویش یافته در آفتاب است. دما نیز نقش مهمی در مواد موثره گیاه سرخدار دارد. به طوری که گیاهانی که در اماکن مرطوب و سرد می رویند در مقایسه با گیاهان مناطق گرمتر، تاکزول بیشتری را در خود ساخته و ذخیره می کنند.

سرخدار تقریبا در هر نوع خاکی می روید ولی خاک های رسوبی حاوی مقادیر فراوان ترکیب های هوموسی و آهکی با پی اچ قلیایی، خاک های بسیار مناسبی برای کشت سرخدار است. سرخدار در طول رویش به عناصری مانند پتاس، فسفر و کلسیم به مقادیر فراوانی نیاز داشته و وجود این عناصر سبب افزایش تولید مواد موثره در گیاه می شود. سرخدار به سرمای های شدید که مدت آن طولانی باشد، حساس است به طوری که دمای 20 – درجه سانتی گراد سبب خشک شدن گیاه می شود.

عده ای از محققین معتقدند که انجام هرس مناسب و به موقع سبب باز شدن میوه ها و فعال شدن جوانه های رویشی که بر روی ساقه های مسن و پیر قرار گرفته اند گردیده و در نتیجه موجب تولید ساقه های متعدد می شود.

تکثیر گیاه

تکثیر گیاه سرخدار به دو روش جنسی (توسط بذر) و غیر جنسی (تکثیر رویشی) امکان پذیر است.

تکثیر جنسی:

تکثیر جنسی توسط بذر صورت می گیرد. دوره خواب بذر سرخدار دو تا چهار سال بوده و سبز شدن آن در گلخانه، بیش از یکسال به طول می انجامد. به منظور افزایش قوه نامیه بذر باید آن را تیمار کرد. تیمار چینه سرمایی، تیمار توام اسید جبرلیک و تیمار دمایی ( یک ساعت در دمای 30 درجه سانتی گراد سپس چند ساعت در دمای 5 – درجه سانتی گراد) سبب افزایش قوه نامیه بذور سرخدار می شود.

پس از کاشت بذر در خزانه، دانهال های دو تا سه ساله را باید به زمین اصلی منتقل کرد.

تکثیر رویشی (غیر جنسی):

تکثیر رویشی سرخدار به صورت تهیه قلمه و ریشه دار کردن آنها انجام می گیرد. عوامل متعددی مانند نوع بستر، نوع قلمه، شرایط اقلیمی محل خزانه و وضعیت پایه مادری (از نظر سلامت و آلودگی پایه مادری) در ریشه زایی قلمه ها موثر است. ماه های مرداد و شهریور زمان مناسبی برای تهیه و کاشت آنها در گلخانه می باشد. برای تهیه قلمه می بایست از ناحیه انتهایی ساقه های دو تا سه ساله قطعاتی به طول 10 الی 20 سانتی متر را جدا کرد. جهت تسریع در ریشه‌ زایی قلمه می‌توان از برخی محرک‌ های هورمونی مانند ایندول بوتیریک اسید 8/0 تا 6/1 درصد استفاده کرد. پس از تیمار قلمه ها با هورمون مذکور آنها را باید در بسترهای مخصوص (پیت ماس و ماسه به نسبت 3 به 1) که به این منظور تهیه شده‌اند، کشت نمود. در هر مترمربع فضای بستر خزانه می توان 400 تا 500 قلمه را کشت نمود. قلمه ها پس از 4 تا 7 ماه ریشه دار شده و آماده انتقال قلمه ها از خزانه به زمین اصلی است. در شرایط اقلیمی خاص می توان قلمه ها را 3 تا 5 سال در خزانه نگهداری و سپس به زمین اصلی منتقل نمود.

مراقبت و نگهداری

از آنجا که رویش بذر در خزانه بسیار کند و بطئی است لذا وجین علف های هرز سطح خزانه و آبیاری منظم آن نقش عمده ای در سبز شدن بذور سرخدار دارد.

در تکثیر غیرجنسی نیز قلمه ها پس از 4 تا 7 ماه ریشه دار می شوند که در طی این مدت باید به آبیاری منظم قلمه ها و وجین علف های هرز سطح خزانه پرداخت.

گونه های مختلف جنس اوتیورینجوس از انواده سرخرطومی ها از جمله آفاتی هستند که با تغذیه از قسمت های مختلف گیاه صدمات جبران ناپذیری را به محصول وارد می کنند. آفت اوتیورینجوس سولکاتوس یکی از مهمترین آفات درخت سرخدار است. لاروهای این آفت از لاروهای این آفت از ریشه گیاه میزبان تغذیه کرده و می توانند صدمات جبران ناپذیری را به گیاهان وارد کنند. از این رو مبارزه مبارزه با این آفت در طول رویش گیاه ضروری است.