همه چیز درباره گیاه زعفران

نام علمی:

 crocus sativus 

تیره:

Iridaceae

گیاهشناسی

اين گياه علفي چند ساله وبدون ساقه است كه داراي پياز كوچك كروي شكل توپر به قطر 3تا 5 ساتيمتر مي باشد و از غشاي مشبك قهوه اي رنگي پوشيده شده است كه اين پياز در زير خاك قرار ميگيرد

هر پياز توليد 6 تا 9 برگ باريك نظير برگ علفهاي چمني مي نمايد واين برگها در قسمت بالاي خاك قرار دارند .هر پياز داراي يك گل بنفش رنگ با قسمت انتهائي لوله اي شكل وطويل كه درقسمت فوقاني شش گلبرگ قرار دارد.ارتفاع قسمت هوايي وبيروني گياه حدود 10تا 30 سانتي متر بوده كه داراي ساقه وتعدادي برگهاي باريك است .از وسط برگها ساقه توليد شده وگل خارج مي شود ودر ماههاي مهر تا آذر ماه گل ها به تعدا د يك تا سه عدد بر روي هر ساقه ظاهر مي شوند. معمولا” از هر پياز يك دوسه گل خارج مي شود.

مادگي در مركز گل قرار گرفته وداراي يك تخمدان غده اي بوده واز قسمت تخمدانخامه باريكي خارج مي شود .خامه طويل وكشيده بوده وبه رنگ زرد كمرنگ است كه به يك كلاله شفاف قرمز نارنجي سه شاخه اي بطول 2.5-3 سانتي متر تقسيم مي شود .

سه كلاله همراه با خامه اي كه حدود 5 سانتي متر است پس از خشك شدن زعفران آماده عرصه به بازار مي شود.

زعفران داراي بوي تند عطر وطعم تلخ است ضخامت كلاله در قسمت پهن بالايي آن 3تا 4 ميليمتر مي باشد وداراي رنگ متمايل به قرمز بدون كرك با جلاي روغني ولوله مانند است كه در قسمت فوقاني قيفي شكل آن پهن تر است. زعفران تازه خشك شده جلا دار وبراق بوده ودر اثر تماس دست خرد نمي شود اما پس از مدتي نگهداري تيره رنگ وشكننده مي شود.

تكثير زعفران از طريق ايجاد پيازچه هاي توپر جديد كه از پياز مادر توليد مي شود صورت ميگيرد . پياز زعفران در ماههاي تابستان به صورت راكد در زمين باقي مي ماند ورشد دوباره خود را در حدود پايان فصل تابستان شروع ميكند .

آب و هوای مناسب جهت کاشت زعفران

زعفران گیاهی است گرمسیری و در نقاطی که آب و هوای معتدل داشته و دارای تابستان های گرم و خشک و آفتابی و پاییز و زمستان نسبتا ملایم دارد، به خوبی رشد می کند و می شود در این مناطق کاشت زعفران را انجام داد. لازم به ذکر است که این موضوع ممکن است در همه شرایط صادق نباشد زیرا احتمال دارد گیاه به صورتی با محیط سازگار شود چنانچه در همدان که در ردیف شهرهای سردسیری ایران است، زراعت و کاشت زعفران نتایج رضایت بخشی داده است.

پیاز زعفران تابستان فعالیت ندارد، دوره بیداری و فعالیت آن از حدود آبان تا اردیبهشت است و با شروع فصل گرما برگ هایش زرد شده و می خشکد و پیاز به خواب می رود پس زمین های گرم و خشک جای مناسبی برای کشت زعفران است.

تهیه زمین جهت کاشت زعفران:

بهترین نوع خاک برای کاشت زعفران خاک شنی ـ رسی است که مقدار کمی آهک داشته باشد

در تهیه زمین به منظور کاشت زعفران لازم است توجه و دقت خاصی معمول شود ابتدا در فرصتهای مناسب در پائیز یا زمستان زمین مورد نظر را شخم عمیق می‌زنند درصورتی که شرایط مناسب نبوده یا دسترسی به تراکتور مقدور نباشد می‌توان شخم را در پایان بهار یا اوایل تیرماه نیز انجام داد.

در زراعت مکانیزه زعفران زمین را در پاییز سال قبل از کشت با گاو آهن شخم عمیق می‌زنند در بهار پس از قطع بارانهای بهاری خاک را با انجام شخم متوسط ضمن سله شکنی از وجود علفهای هرز پاک می‌کنند در مرداد یا شهریور پس از پخش 80 – 40 تن کود حیوانی و 200 کیلوگرم فسفات آمونیوم زمین را به صورت فارو درمی‌آورند و برای کاشت زعفران آماده می‌کنند.

خاک مناسب جهت کاشت و پرورش زعفران

زعفران در زمین های شور، رسی یا خیلی شنی رشد نمی کند بلکه بهترین نوع خاک برای رشد آن خاک شنی ـ رسی است که مقدار کمی آهک داشته باشد، PH خاک باید بین 8 ـ 7 بوده، خاک مزرعه حاصلخیز و شیرین بوده و از علف های هرز پاک باشد در ضمن کاشت گیاه زعفران را باید در زمینی باشد که از چند سال قبل در آن زعفران کشت نشده باشد.

زمان مناسب جهت کاشت زعفران

از مرداد ماه تا مهر ماه می توان به کاشت زعفران اقدام نمود. پس از کاشت پیاز زعفران در زمین به مدت 7 ـ 4 و در بعضی مناطق تا 10 سال باقی مانده و محصول می دهد و از این نظر احتیاجی به کاشت مجدد زعفران در سال های بعد ندارد.

موارد استفاده

موارد استفاده از زعفران در اروپا ودر مشرق زمين بسيار گسترده بوده وبه عنوان دارو,رنگ نساجي ,مصارف آشپزي,صنايع شيريني سازي وهمچنين براي مراسم مذهبي بكار گرفته مي شده است.از زعفران غالبا”به جهت عطر وطعم ورنگ زرد خاصي كه دارد در غذاها وبه ويژه همراه برنج مصرف ميكنند.

خواص درماني

بر حسب آزمايشهايي كه در اروپا انجام شده است زعفران خاصيت كاهش چربي وكلسترول خون وافزايش نفوذ اكسيژن در پلاسما را ازخود نشان داده است .

در طب عوام نقاط مختلف جهان زعفران به عنوان آرام بخش ضد اسپاسم اشتها آور ومقوي معده استفاده مي شود .

در كشور آلمان زعفران به عنوان آرام بخشدرمان درد معده وشكم وآسم مصرف مي شود .

جهت درمان اسهال خوني سرخك تب يرقان بزرگ شدن كبد بزرگ شدن طحال ماليخوليا عفونت دستگاههاي اداري هيستريوبا ديابت وگاهي به عنوان ماده تعرق آور استفاده ميشود.

روش نگهداري

زعفران بايد دور از نور ورطوبت باشد بهتر است نگه داري زعفران در ظرف شيشه اي يا فلزي در بسته بوده كه در حرارت معتدل نگه داري شود با توجه به اينكه اسانس (مواد معطر ) زعفران قابل تبخير شدن است درصورت نگهداري نا مناسب به مرور زمان اسانس آن تبخير شده واز اثرات دارويي وطعم ومزه آن كاسته مي شود ومرغوبيت آن از دست مي رود .چون مواد معطر گياه يعني اسانس در حالت پودر شده بسيار سريع تر از پودر نشده آن تبخير مي شود بهتر است زعفران را تا موقع مصرف پودر نكنيم ويا در صورت پودر كردن در ظرف در بسته نگهداري شود.

نیازهای اکولوژیکی

خاک:

زعفران نياز به خاكهايي با بافت شني تالومي خوب زهكشي شده عاري از رس دارد . اين گياه خاكهاي سبك خوب زهكشي شده با بافت متوسط را نسبت به خاكهاي خيلي حاصلخيز غني از مواد غذايي ترجيح ميدهد.چون در خاكهاي با حاصلخيزي زياد رشد رويشي نسبت به رشد زايشي افزايش مي يابد . براي نمو پياز خاكهاي با زهكشي سطحي كافي لازم است پياز زعفران در خاكهاي مرطوب يا غرقابي دچار پوسيد گي ميگردد. زعفران خاكهاي سيليسي گچي را ترجيح مي دهد. گزارشاتي وجود دارد كه زعفران در هر خاكي مشروط به اينكه از سيستم زهكشي خوبي برخوردار باشد وآبياري كود وعمليات لازم در طول دوره عمر گياه به خوبي انجام شود قابل كشت است

آب وهوا :

بهترين شرايط براي رشد آن آب وهواي نيمه گرمسيري است. 

 شرايط آب وهوايي ايده آل براي رشد وتوليد زعفران خوب آب وهواي خشك يا نيمه مرطوب مي باشد.فتو پريود تاثير قابل ملاحظه اي در گلدهي زعفران دارد مناسب ترين طول مدت روشنايي براي اين گياه يازده ساعت است. بارندگي بهاره تاثير قابل ملاحظه اي در تكثير پياز هاي جديد دارد در حالي كه بارندگي نوبت دوم در پايان تابستان يا شروع پائيز به ايجاد گل كه سبب عملكرد خوب گياه ميگردد كمك مي كند يخ زدگي وبارندگي در زمان گلدهي مضر است وميتواند خسارت زيادي به عملكرد وارد نمايد.

تكثير

تكثير زعفران از طريق پياز توپر است در هرسال در ماههاي اسفند وفروردين از پيازهاي مادر پيازچه هاي جديد توليد ميگردد .پيازهاي جوان به شكل پيازهاي خوراكي بوده وكمي فشرده ترسفيد وتوپر هستند. 

  بر روي قسمت سفت پياز تعدادي غلافهاي فيبري قرار دارند .پيازچه هاي حاصل رشد كرده ودر سال بعد فقط يك بار گل مي دهند وبعلاوه از آنها پيازچه هاي جديد ايجاد ميگردد بطوري كه پياز هاي قديمي پژمرده خشك شده واز بين ميروند.اين سيكل براي چندين سال ادامه مي يابد.

اماده كردن زمين كاشت وعمليات لازم در طول عمر گياه

زراعت زعفران به نيروي كار زيادي نياز دارد وعمليات كاشت آن در نواحي مختلف متفاوت است .ابتدا زمين را شخم زده واز علف هاي هرز ريشه گياهان سنگ و……….تميز مي نمائيم زمينهايي را كه قبلا” زعفران در آن كشت شده است در زمستان با عمق 25 تا35 سانتي متر شخم مي زنند وتميز كردن مزرعه ار علفهاي هرز توسط دندانه وهرس انجام مي شود.شخم دوم در پايان فروردين ماه يا اواسط ارديبهشت ماه چندين بار خاك بهم زده ميشود وسپس به عمق 10تا 15سانتي متر شخم زده مي شود در مرحله نهايي كود حيواني به صورت لايه اي در سطح زمين پخش ميگردد تا بتوان آن را براحتي مخلوط كرد وتجزيه آن به كندي انجام گيرد.

آبياري :

آبياري سبك موجب تسريع شكوفه دهي وافزايش عملكرد ميگردد .اولين عمليات سله شكني در تيرماه انجام مي شود وبه منظور تسهيل در تهويه كانالهاي زهكشي حفر ميگردد در طي ماههاي ارديبهشت تا شهريور كه زمان ركود پياز است اگر رطوبت زياد باشد ممكن است پيازها بپوسند .چنانچه در نيمه اول شهريور ماه مثلا” حدود سي روز پس از تشكيل جوانه ها ي پياز مجد دا” عمليات سله شكني به عمق 8تا 10 سانتيمتر تنها با دادن مقداري كود دامي انجام شود پس از برداشت گلها نيزعمليات سله شكني انجام شده وكود دامي داده شود.

كود:

استفاده از كود دامي به ميزان 15تا 22 تن در هكتار در موقع آماده كردن زمين لازم غاست .همچنين اضافه كردن كودهاي ازته فسفره وپتاسه نيز به ترتيب 510و15 كيلو گرم در هكتار براي موفقيت در سالهاي بعد توصيه مي شود.

عملیات کاشت پیاز زعفران

برای کاشت زعفران 5 – 4 نفر شرکت می‌کنند

برای کاشت پیاز زعفران ابتدا چاله‌های یک ردیف را با بیل درمی‌آورند و در داخل هر چاله از 15 – 3 پیاز قرار می‌دهند. عمق کاشت پیاز زعفران 20 – 15 سانتیمتر در نظر گرفته و در موقع کاشت سر پیازها باید رو به بالا قرار گیرد. پیازها در عمق 20 سانتیمتری در زمستان از سرما و یخبندان و سایر تنشهای محیطی و در تابستان از گرما زدگی مصون می‌مانند.

برای کاشت زعفران 5 – 4 نفر شرکت می‌کنند به این ترتیب که یک نفر با بیل چاله‌ها را درمی‌آورند دو نفر پیازهای قابل کشت را به صورت دسته‌های 3 تا 5 یا 15 تائی انتخاب می‌کنند.

نفر چهارم پیازها را در داخل چاله‌ها قرار می‌دهند و بقیه نفرات کار خود را ادامه می‌دهند تا تمام زمین زعفران کاشته شود. سرانجام سطح مزرعه را که نامسطح شده با بیل یا ماله‌ای که صاف و فشرده می‌سازند تا پیازها به خاک بچسبد. زمین کشت شده به همین صورت تا موقع آبیاری پائیزه رها می‌شود قبل از آبیاری در حدود 20 – 10 تن کود حیوانی کاملا پوسیده با بیل در سطح زمین پخش می‌نمایند. پس از انجام عمل کاشت زعفران روی شیارها را با ماله پوشانده و زراعت ردیفی به نظر می‌رسد.

برای خواندن مقاله کشت ایروپونیک و هیدروپونیک زعفران اینجا کلیک کنید.

مقدار و نوع پیاز

مقدار لازم پیاز برای کاشت زعفران در هر هکتار 2 تن غده می باشد

پیاز زعفران باید درشت، سالم، بدون زخم، شاداب و عاری از هر نوع بیماری بوده و سن آنها از 7 سال تجاوز نموده و پوست های اضافی و کپه هر پیاز را جدا می کنند. (کپه همان جای ریشه زایی در ته پیاز است که چوب پنبه ای و خشک می باشد) برای اینکه غده ها پس از کاشت زعفران مورد حمله آفات و امراض قرار نگیرند بهتر است قبل از کاشت زعفران با سموم جیوه ای از قبیل سرزان، تری تیزان، گرانوزال و برای هر 100 کیلو پیاز 500 ـ 300 گرم سم مصرف نمود.

مقدار لازم پیاز برای کاشت زعفران در هر هکتار 2 تن غده می باشد. اگر در سال هفتم به بعد غده ها بیرون آورده نشوند گیاه ضعیف شده و غده ها پوک می گردند و پس از یکی دو سال به کلی از بین می روند. در سال هفتم مقدار غده ای که از زمین می توان بیرون آورد 5 برابر مقدار کشت شده در سال اول است.

مقدار و نوع کود برای کاشت

گیاه زعفران به مواد غذایی فراوانی احتیاج دارد. از دادن کود تازه حیوانی بایستی خودداری شود و فقط کود پوسیده استفاده نمود. به طور کلی در هر هکتار زعفران کاری نیاز به 50 ـ 30 تن کود حیوانی پوسیده به همراه 200 کیلوگرم کود شیمیایی مثل فسفر و پتاس به زمین داده می شود. مصرف 100 کیلو کود اوره به همراه 15 ـ 10 تن کود حیوانی برای هر سه سال یک بار می تواند بهترین پیشنهاد برای کشاورز زعفران کار به حساب آید.

نحوه آبیاری بعد از کاشت

پس از کاشت پیاز زعفران تا زمان برداشت محصول مزرعه را فقط یک بار باید آبیاری نمود

پس از کاشت پیاز زعفران در زمین مزرعه را باید بلافاصله آبیاری کرد در صورتی که قبل از کاشت زعفران مزرعه آبیاری شده باشد می توان آبیاری را چند روز پس از کاشت انجام داد. زعفران گیاهی است مقاوم به کم آبی و اولین آبیاری پاییزه باید حتما 15 روز قبل از بیرون آمدن ساقه گل ها انجام گیرد.

اگر آبیاری جلوتر از مهرماه و به کرات انجام شود ابتدا برگ ها ظاهر می شوند و سپس گل ها پدیدار می گردند و در این صورت چیدن گل ها به سختی انجام خواهد گرفت و چه بسا گل ها بین برگ ها باقی مانده و از بین خواهند رفت.

پس از کاشت پیاز زعفران تا زمان برداشت محصول مزرعه را فقط یک بار باید آبیاری نمود چون زعفران گیاهی مخصوص مناطق خشک است بنابراین به آب زیاد احتیاج ندارد ولی اگر بعد از برداشت محصول در طول زمستان چند آب به مزرعه داده شود، به درشت شدن پیاز زعفران کمک می کند.

سله شکنی پس از کاشت

بعد از آبیاری اول به محض گاورو شدن زمین سطح مزرعه باید سله شکنی شود به نحوی که پیازها صدمه نبینند بهترین وسیله سله شکنی کج بیل و بیل شیار دار و گاو آهن ایرانی و کولتیواتر است. سله شکنی باعث می‌شود که گلها به آسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی با خاک مخلوط گردد.

در مواقعی که زارع نتوانسته باشد به زمین خود کود دهد قبل از اجام آبیاری می‌توان کود لازم را در سطح خاک پخش نموده و با شخم سطحی با خاک مخلوط نمود و بعد از این عمل که در واقع حکم سله شکنی را دارد جهت هموار نمودن زمین و چسباندن خاک به پیازهای زعفران زمین را ماله می‌کشند.

پس از کاشت و برداشت رعفران باید علفهای هرز از بین برد

اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلهای زعفران می باشد

علفهای هرز از طریق رقابت با گیاه زعفران از نظر آب و مواد غذایی و نور خورشید سبب کاهش محصول می‌شود علاوه بر این ممکن است در مراحل کاشت زعفران و برداشت زعفران مزاحمتهایی ایجاد و میزبان تعدادی از بیماریها و حشرات و بخصوص نماتد باشد.

وجین مزرعه در هر موقع که علفهای هرز رشد کردند ضروری است. در مزارع زعفران اولین وجین بعد از آبیاری دوم انجام و این وجین باعث از بین رفتن علفهای هرز مزرعه زعفران می‌گردد.

بطور معمول اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلهای زعفران و دومین آن در صورت لزوم به فاصله در حدود یک ماه قبل از آب سوم انجام می‌شود. در مورد مبارزه شیمیایی با علفهای مزرعه باید توجه کرد که چون اثر این علف کشها بر روی گیاه آزمایش نشده لذا باید به هنگام رشد بوته‌های زعفران از مصرف علف‌کش‌های شیمیایی خودداری شود. 

برداشت فرآيند وراندمان زعفران

a. چيدن گلها 

b. فصل گلدهي زعفران حدود 4تا 6 هفته طول ميكشد كه از اواخر مهر ماه شروع وتا اواخر آبان ماه ادامه دارد . 

c. گلها را صبح زود وبلا فاصله پس از بخار شدن شبنم وقبل از پژمرده شدن گلها دراثر حرارت مي چينند براي انجام اينكار نياز به نيروي انساني فراوان ماهر ودقيق دارد.

برداشت

عملیات برداشت زعفران حدودا 25 ـ 15 روز به طور می انجامد

مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی نخواهد داد و فقط تعدادی از غده هایی که درشت بوده و ذخیره غذایی کافی داشته اند گل داده و تولید محصول می کند. معمولاً اواسط آبان ماه گل های بنفش رنگی در مزرعه ظاهر می شود و به محض پیدایش اولین گل برداشت آغاز شده و تقریبا سه هفته ادامه دارد.

موقعی که گل ها ظاهر می شوند، مزرعه زعفران خوش منظره، معطر و به رنگ ارغوانی یا بنفش خوش رنگی در می آید و یکی از زیباترین چشم اندازهای طبیعت را زمانی می توان دید که مزرعه زعفران به گل نشسته است زیرا در آغاز سرما و خزان کلیه گیاهان که هیچ گلی در صحرا نیست گل می دهند.

برای چیدن گل ها پیش از آنکه خورشید صبحگاهی اشعه نارنجی خود را بر مزرعه پوشیده از گل بتاباند، برداشت شروع و تا ساعت 9 صبح ادامه می یابد. عملیات گل چینی حدودا 25 ـ 15 روز به طور می انجامد.

جدا كردن كلاله ها 

كلاله ها در همان روز بايد جدا گردد زيرا در دست گرفتن گلهاي تازه راحت تر ميباشد گلها روي يك ميز در محل مسقف قرار ميگيرند وكارگران كلاله ها را بوسيله يكي از روشهاي زير كه همگي نيازمند مهارت وحوصله كافي ميباشند جدا ميكنند.

مادگي درون جام گل را توسط ناخن انگشت شست دست چپ قطع نموده وكلاله ها را با استفاده از انگشتان دست راست به بيرون مي كشند ودر ظرف سفالي جمع آوري ميكنند.

گل توسط قيچي به نحوي بريده مي شود كه انتهاي كم رنگ كلاله ها همراه با ساقه باقي بماند وپس از آن قسمت فوقاني قرمز رنگ كلاله از گلبرگها جدا مي گردند.

خشك كردن كلاله ها براي نگهداري طولاني تر زعفران تازه بايد خشك گردد . روش خشك كردن تعيين كننده كيفيت وارزش نهائي زعفران است . 

 عطر خاص زعفران در زمان خشك كردن در اثر هيدروليزشدن تركيبات پيكروسين وآزاد كردن آلد ئيد فرار يعني سافرانال ميگردد. 

دوروش خشك كردن بكار گرفته ميشود كه عبارتند از:

• خشك كردن توسط آفتاب

• خشك كردن بوسيله حرارت آتش

عملكرد زعفران

ميزان گلي كه از واحد سطح ميتوان برداشت نمود به عوامل متعددي از قبيل خاك موقعيت جغرافيايي عوامل جوي مانند نوسانات درجه حرارت وميزان بارندگي در ارتباط است. بهار گرم و پائيز طولاني موجب گل دهي زود رس ميگردد.

عملكرد زعفران در سال اول گلدهي ناچيز وبه تدريج در سالهاي بعد افزايش مييابد .

در سال دوم عملكرد طبيعي آن حدود 1800تا 2500 گرم در هكتار مي باشد.

در سال سوم عملكرد طبيعي حدود 4تا 5كيلوگرم مي باشد.

پس از چهار تا پنج سال عملكرد طبيعي 10 تا 15 كيلو گرم ميباشد.

در سال ششم ماكزيمم 15 كيلو گرم

در سال هفتم ماكزيمم 10كيلو گرم

در سال هشتم جمع آوري وكشت مجدد پياززعفران لازم مي باشد. معمولا” هرهكتار زمين احتياج به چهار تن پياز زعفران دارد.

 از هر 210عدد گل( 630عدد كلاله) حدود پنج گرم زعفران خشك توليد مي شود.