نام علمی:
.Rosa canina L
تیره:
Rosaceae
گیاهشناسی
عموماً گیاهانی چندساله و به صورت درختچه های کوچک به ارتفاع 2 تا 3 متر اند که به تفاوت در حاشیه جنگلها، بیشه ها، گودالها و اماکن نظیر آن یافت می شوند. برگهای آنها منقسم به 5 تا 7 برگچه بی کرک یا کرکدار و منتهی به استیپولهائی است که در برگهای شاخه های فوقانی ، فاقد ناحیه آزاد ولی در برگهای تحتانی ، دارای دو قسمت آزاد به حالت نسبتاً قائم است. گلهای آنها به رنگهای مختلف گلی، سفید، مایل به گلی یا سفید و دارای حالت منفرد و یا مجتمع به صورت گل آذین دیهیم است کاسبرگها و گلبرگهای این گیاهان مانند انواع دیگر گل سزخ ، در بالای برجستگی کوزه ای شکلی دیده می شود که درون آن برچه های متعدد جای دارند. پس از انجام عمل لقاح در گل، جدار برجستگی کوزه ای شکل ضخیم و قرمز رنگ شده ، مواد مختلف ذخیره می نماید و Cynorrhodon نامیده می شود. (نام Cynorrhodon به تفاوت به نهنج فرو رفته و کوزه ای شکل اطلاق می گردد). جدار داخلی قسمت کوزه ای شکل، دارای الیاف باریک، نازک و ابریشمی است و در آن فندقه های متعدد بیضوی زاویه دار و بسیار سخت جای دارد که میوه حقیقی گیاه اند.
خواص دارویی
نسترن کوهی از گیاهان دارویی ارزشمندی است که، مردم اکثر سرزمین‌ها از این گیاه برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌کنند. از میوه نسترن کوهی و از دانه آن بعنوان دارو یاد شده است. در برخی از کشورها از میوه‌های نسترن کوهی، مربا یا مارمالاد تهیه می‌کنند. مواد موثره این گیاه، سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتی‌های ناشی از نقرس می‌شوند.
از این گیاه برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده میشود. روغن دانه‌های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد. صرف‌نظر از خصوصیات دارویی این گیاه، جنبه‌های زینتی آن در فضای سبز در خور توجه بوده است. حتی، در اغلب اوقات به عنوان پایه برای رزهای زینتی مورد استفاده قرارمی‌گیرد.
این گیاه پراکنش زیادی در کشور دارد و در بعضی نقاط بعنوان علف هرز در مزارع رشد می‌کند. نسترن کوهی گیاهی درختچه‌ای و چند ساله است و بطور خودرو در مناطق خشک روی صخره‌ها و حتی در بوته‌زارها می‌روید. ارتفاع آن نیم تا سه متر است. ساقه آن مستقیم و استوانه‌ای شکل است و انشعابات متعددی دارد که گیاه را پرپشت و استوانه ای شکل می‌سازد. ساقه‌ها پوشیده از تیغ بوده و برگ‌هایش مرکب شانه‌ای و دندانه‌دار است.
تعداد برگچه‌ها فرد و بین ۷ تا ۱۱ عدد است. گلها معطر، گلبرگ‌ها سفید یا صورتی، گلدهی اردیبهشت تا خرداد، میوه قرمز روشن و در مرحله رسیدگی کامل به رنگ قرمز تیره مایل به قهوه‌ای و سرشار از ویتامین C، میباشد. در ۱۰۰ گرم میوه، ۶۰۰ میلی گرم (۶گرم) ویتامین C وجود دارد. نسترن بوی بد بدن را رفع می‌کند. آنهایی که عرق زیاد می کنند باید تن خود را بعد از حمام کردن با دم کرده گل و برگ نسترن آبکشی کنند.
نسترن آرام کننده اعصاب است. اسهال را برطرف می‌کند. خونریزی از سینه را بند می‌آورد. سنگ و ورم کلیه را رفع می‌کند بی خوابی را برطرف می‌کند. انقباض ماهیچه‌های معده را برطرف می‌کند. سرعت جریان خون را در پوست زیاد کرده و باعث لطافت پوست میشود. چون گل نسترن شیرین است، حشرات را به خود جذب می‌کند مخصوصا حشره مخصوصی به نام سای نیپس Cynips که در اثر نیش زدن، برجستگی‌های کوچکی به وجود می‌آورد که به نام «به دگار» معروف است و خواص طبی مهمی دارد. مخصوصا برای بیماران مسلول تقویت کننده بوده و مانع عرق کردن میشود و مقدار آلبومین در ادرار را کم می‌کند. به دگار آرام کننده اعصاب است.
مصرف میوه این گیاه، مقاومت بدن را در برابر بیماری‌ها و اپیدمی‌ها بالا می‌برد. میوه‌ها در عین حال فعالیت آنزیمی را تقویت نموده، تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند. احساس لرز را برطرف می‌کند و مصرف آن در دوران نقاهت مفید است.
ترکیبات گیاه
جدار گوشت دار این گیاه، دارای اسید سیتریک، اسید مالیک، اسید اسکوربیک، تاننها، ۳۰ درصد قند و موسیلاژ است. که برای از بین بردن سستی بدن و افزایش مقاومت بدن به خصوص در انفلونزا مصرف میشود. همچنین دارای کاروتن، مجموعه ویتامینهای B و مقدار زیادی ویتامین C میباشد. دانه نسترن دارای ماده‌ای با اثر سمی و ۸-۱۰ درصد روغن است. میزان ویتامین C گیاه متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین ۳/.-۱/۵ درصد است. میوه همچنین حاوی فلاونوئید، اسانس و پکتین میباشد.
نیازهای اکولوژیکی
این گیاه در سایه یا آفتاب می روید. خشکی را بخوبی تحمل می کند مناسب ترین خاک برای کشت نسترن کوهی خاکهایی با بافت متوسط و خاکهای سنگین حاوی مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی است.
تاریخ و فواصل کاشت
در فصل پائیز نهالها در ردیفهایی به فاصله سه تا چهار متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 50 سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند.
کاشت
این گیاه را در زمینهای زراعی پلا استفاده که امکان فرسایش آنها وجود دارد، می توان کشت کرد. تکثیر نسترن کوهی توسط بذر صورت می گیرد. پس از جمع آوری دانه های داخل میوه آنها را باید کشت کرد. دانه ها برای مدت نسبتاً طولانی قوه رویش مناسبتی دارند. در اواسط شهریور اقدام به کاشت دانه ها در خزانه های مخصوص می کنند. فاصله بین ردیفها در خزانه 40 تا 60 سانتی متر مناسب می باشد. پس از آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه ، در بهار سال آینده بذرها سبز می شوند و ارتفاع نهالها تا پائیز همان سال به 15 تا 20 سانتی متر و ضخامت ساقه به 5/0 تا 1 سانتی متر می رسد. فصل پائیز زمان مناسبی برای انتقال نهالها به زمین اصلی است. نهالها در ردیفهایی به فاصله سه تا چهار متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 50 سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند. به منظور سهولت در برداشت میوه و استفاده از ماشین آلات کشاورزی نهالها را به صورت نواری می توان کشت کرد. گیاهان از رشد و نمو سریعی برخوردارند به طوری که مدتی پس از انتقال به زمین اصلی فاصله ردیف ها بر اثر رشد گیاهان بسته می شود.
داشت
قبل از انتقال نهالها به زمین اصلی ، مبارزه با علفهای هرز زمین ضرورت دارد. قبل از کشت می توان از علف کش هونگازین به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار یا از علف کش سیمازین به صورت محلول پاشی استفاده کرد. برای مبارزه با علفهای هرز چند ساله از علف کش هونگازین و یا بوونیول به مقدار 10 تا 12 کیلوگرم در هکتار یا از علف کش رونستار به مقدار 8 تا 10 لیتر در هکتار می توان استفاده نمود. از بیماریهای قارچی این گیاه سفیدک پودری است که برای مبارزه با آن می توان از گل گوگرد و یا سایر قارچ کش های سولفوره استفاده کرد. دیگر بیماریهای گیاه. رنگ صورتی، گال ریشه می باشد.
برداشت
زمان مناسب برای برداشت میوه هنگامی است که میوه ها سفت و به رنگ سرخ براق باشند. چنانچه میوه ها با سرما مواجه شوند یا این که میوه ها برای مدت بیشتری روی گیاه بمانند (با تأخیر برداشت شوند) قسمت گوشتی میوه نرم و به شکل خمیر در می آید. در این حالت میوه ها فاقد ویتامین C و فاقد ارزش دارویی هستند. برداشت میوه های نارس نیز مناسب نیست. زیرا این میوه ها مقادیر بسیار کمی ویتامین با خود دارند. پس از برداشت میوه ها را از قسمت طولی بریده و پس از خارج کردن دانه ها آنرا تمیز می کنند. میوه های تمیز شده را باید خشک و سپس به قطعات مناسبی تقسیم نمود. برای خشک کردن میوه باید از خشک کن الکتریکی در دمای 80 تا 90 درجه سانتی گراد استفاده کرد. در این حالت میوه ها رنگ طبیعی خود را حفظ کرده به رنگ سرخ مشاهده می شوند. مقدار عملکرد میوه 8 تا 10 تن در هکتار است نسبت میوه تازه به خشک دو به یک است.
