کاشت و پرورش انواع مرکبات

پرورش مرکبات در جنوب چین و هندوچین به­ویژه جنوب ویتنام از 2400 سال پیش از میلاد مسیح آغاز شده است. بنابر نشانه­های تاریخی، عبری­ها از سده بیستم پیش از میلاد با مرکبات آشنایی داشته­اند. از کناره­های جنوبی دریای مازندران به عنوان دومین کانون گسترش کشت مرکبات نام برده می­شود.
در جنگ­های صلیبی مرکبات از کشورهای کناره جنوبی دریای مدیترانه به اروپا برده شده است. ترنج یا بادرنگ اولین میوه شناخته شده مرکبات در ایران است که براساس نوشته­های ”تیوفراستوس” گیاه­شناس یونانی از 300 سال پیش از میلاد مسیح در منطقه شوش و شوشتر کاشته می­شده است. نارنج، لیمو ترش و لیمو عمانی در حدود 1200 تا 1300 سال پیش و توسط اعراب به ایران آورده شده است. درخت پرتقال به احتمال زیاد در قرن 16 میلادی توسط پرتغالی­ها از اروپا به ایران آورده شده است و به این دلیل آن را پرتقال نامیده اند.
کشت اقتصادی مرکبات در ایران از 300 سال پیش در شمال کشور آغاز شده و به جنوب کشور رفته است.
توليد مركبات در جهان امروز از اهميت بسزائي برخوردار است يكي از منابع بسيار مهم توليد ثروت ، مبادلات تجاري و اشتغال بكار ساكنين حدود125 كشورمركبات خيز جهان شده است.
مركبات يكي از با صرفه ترين ميوه ها براي توليدكنندگان آن ميباشد زيرا تا آنجائي كه شرايط آب وهوا اجازه ميدهد غير مركبات چيز ديگري بچشم نميخورد . مركبات امروزه در جهان جنبه صنعتي بسيار مهمي را حائز گرديده و منبع پردرآمدي براي كشورهاي توليدكننده آن ميباشد .     امروزه تجارت جهاني طيف گسترده اي از كالاها و خدمات را در برگرفته كه در آن محصولات كشاورزي داراي مقبوليت ويژه اي است. بسياري از كشورهاي جهان بدليــل بهره مندي از شرايط اقليمي مناسب ،‌توليدكننده انواع محصولات كشاورزي بوده و از راه صدور آن با بدست آوردن ميلياردها دلار در آمد ارزي ، بخشي از نيازهاي وارداتي خود را تامين ميكنند.

پیشنهاد انواع مرکبات برای پرورش

• لیموترش سبز: Bearss و Rangpur
• پرتقال ترش: Bouquet de Fleurs و Seville
• گریپ فروت: Red Blush (گوشت صورتی) ، Marsh Seedless (گوشت سفید) ، Star Ruby (گوشت قرمز)
• نارنگی: Clementine و Satsuma
• نارنگی یافا: Minneola و Orlando
• پرتقال شیرین: Valencia و Bloodو Navel

از تمام قسمت­های مرکبات شامل گل، پوست میوه و درون میوه استفاده می­شود. از گل مرکبات عطر و  مربا (بهار نارنج) تهیه می­شود. از پوست پرتقال هم مربا تهیه می­شود و هم از آن اسانس به دست می­آید. از پوست هر تن مرکبات 4 تا 5 لیتر اسانس به دست می­آید (بسته به نوع میوه مقدار آن فرق می­کند). از بذر مرکبات روغن صنعتی استخراج می­شود که در صنایع هواپیمایی از آن استفاده می­شود. میوه مرکبات به صورت تازه مصرف می­شود، آب میوه، کنسانتره و نکتار نیز از آن تهیه می­شود.
انواع مرکبات
از سال 1309 تاکنون بالغ بر150 رقم پرتقال، نارنگی، لیمو شیرین، گریپ فروت، بادرنگ، لیمو­ترش و دورگه­های آنها به کشور وارد شده كه پس ازانجام آزمایش­های مقدماتی و مقایسه ارقام در ایستگاههای پژوهشی، رقم­های مناسب برای نقاط گوناگون انتخاب و معرفی مي شوند. رقم­های انتخاب شده در سه منطقه مرکبات کاری کشور شامل نوار ساحلی دریای خزر (گیلان ، مازندران وگلستان)، نواحی مرکزی (فارس، کرمان، کرمانشاه، ایلام، کهكیلویه و بویراحمد و يزد) و سواحل خلیج فارس و دریای عمان (خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان) کاشته شده است و انجام آزمایش­های مقدماتی و مقایسه ارقام درحال حاضر بر روي تعدادي از ارقام كه از سال 1379 به بعد وارد گرديده ادامه دارد .
انتخاب پایه و پیوندک مناسب هر منطقه و عاری بودن از بیماریهای ویروسی، شبه ویروسی و مایکوپلاسمایی در پرورش و تولید بهینه این محصول نقش بسیار مهمی را بازی می کند زیرا وجود بیش از 30 بیماری ویروسی و 70 بیماری فیزیولوژیکی، قارچی، ژنتیکی در مرکبات که به وسیله حشرات، پیوندک و وسایل مکانیکي آلوده منتقل و منتشر می شوند موجبات مرگ درختان و کاهش چشمگیر محصول را فراهم می سازند .

ویژگی­های مهمترین ارقام مرکبات در ایران:

پرتقال Citrus sinensis

واشنگتن ناول ( Washington navel )

اين پرتقال مادر بسياري از پرتقالهاي نافدار دنيا است. ميوه آن درشت و درصورت سالم وعاري بودن درختان از بيماريهاي ويروسي وزن هرميوه به 500 گرم ميرسد ودرحد معمولي از 200 گرم كمتر نيست . جزء ارقام زودرس ميباشد، قدرت نگهداري ميوه هاي آن روي درخت خوب و ريزش ندارد . بسيار حساس به خشكي وحرارت زياد درمواقع ظهور گل وبستن ميوه ميباشد. بهمين دليل دربسياري ازمناطق مركبات خيز جنوب كشور نميتواند محصول خوب با كيفيت بالاتوليد نمايد.

تامسون ناول (Thompson navel )

يكي از ارقام انتخابي براي شمال ايران است. ميوه تامسون ناول در مقايسه با پرتقال واشنگتن ناول نسبتاً  كوچك، كشيده مخروطي ، پوست نازك و صاف است.رنگ پوست آن كم رنگتر از واشنگتن ناول، پره ها گوشتي ولي پر آب تر از واشنگتن ناول است خوش عطر وطعم ، بدون بذر ومقاوم درمقابل سرما و 20 –15 روز زودتر از واشنگتن ناول مي‌رسد .

فراست ناول  (Frost navel  )

مناسب شمال ايران است درمقايسه با واشنگتن ناول ميزان اسيد ميوه آن زيادتر ونسبت به آن ديررس تر وميوه آن كوچكتر ولي گوشتش ترد و پرآب وبا عطر و طعم بالاتري است. بدون بذر ومقاوم درمقابل سرما است . بطور كلي ناول‌ها براي آب وهواي خنك و مرطوب مناسب است و درجنوب كشور در بعضي از نقاط جنوب كشور نظير فسا در استان فارس ،‌دلفارد در منطقه جيرفت و دامنه هاي خنك ديگر آن داراي كيفيت نسبتاً  خوبي است .

خوني مورو ( Moro )

اين پرتقال در شمال ايران به تامسون خوني معروف است. به دليل زود رس بودن براي شمال ايران معرفي گرديده است .از پرتقالهاي گوشتي ودرشت بوده وگوشت آن در موقع رسيدن كامل ميوه، قرمز است ، پوستي بسيار نازك و شفاف چرمي دارد از خاصيت انباري بسيار بالائي برخوردار است درسالهاي اخير طرفداران بسياري پيدا كرده است .
از ارقام پرتقال خوني درشمال ايران به ترتيب ميتوان سانگينـو (Sanguino) ‌سانگينولا (Sanguinelle ) گروس سانگين (Gross Sanguin )و تاراكو ( Tarraco ) كه ميوه هاي نسبتاً‌كوچكتر بارنگ گوشت متفاوت ميباشد را نام برد ازنظر عطر وطعم ومزه مثل مورو ولي از نظر رسيدن ميوه درگروه ميان رس ها قرار دارند.

هاملين ( Hamlin )

رقمي خوش طعم وعطر ، بسيار زودرس ، بدون بذر و گوشتي است و نياز زيادي به كودهاي شيميائي مخصوصاً  ازته دارد درصورتيكه درتابستان درمواقع خشك ( تير- مرداد ) آبياري نشود ميوه آن كوچك مانده وبا اولين بارندگيهاي پائيزه درشمال ايران به مقدار قابل توجهي تركيده و قبل از رسيدن مي ريزد رقمي است بسيار پرمحصول وبه همين دليل نيازمند تنك كردن درسال آور است داراي پوستي صاف ونازك بوده با تعداد بذر كم و گاهي بدون بذر و در موقع رسيدن ميوه ،رنگ پوست به رنگ پرتقالي متمايل به قرمز است .

مارس ( Marss)

رقمي است زودرس بدون بذر،ميزان اسيد آن پائين و موردپسند ذائقه ايراني است ميوه آن روي درخت خوب مي ماند واز خاصيت انباري خوبي برخوردار است . درخت آن قوي وكم تيغ و بسيار پرمحصول است .

سالوستيانا ( salustina )

از ارقام زود رس بوده به علت كيفيت خوب و زودرس بودن مورد توجه بسياري از كشورهاي مركبات خيز جهان قرار گرفته است . پرتقالي است تقريباً‌گرد ودر انتها كمي فرو رفته ، گوشتي وبدون بذر ( حداكثر 5-4  عدد ) داراي طعم وعطر مطبوع ، پرآب وشيرين و ميوه آن روي درخت خوب ميماند يكي از ارقام مناسب  براي شمال و جنوب ايران است.

پاين اپل ( Pine apple )

پرتقالي است ميان رس ،شكل ميوه گرد نسبتاً  بيضي ودرانتها كمي فرورفته با شيارهاي باريك در انتها است در مورد چگونگي نام اين پرتقال كه چرا( Pine apple )ناميده شده عقيده عده اي بر اين است كه شكل درخت شبيه آناناس بوده كه حالت استوانه اي و درانتها شاخه هاي فشرده دارد كه شبيه آناناس است.

پارسون براون (parson brown)

پرتقالي است گرد با شيارهاي باريك درانتهاي دم ميوه، از نظر رنگ در موقع رسيدن شبيه به پرتقالهاي محلي است گوشت آن در موقع رسيدن كامل ميوه ، سفت و پرآب با رنگ پرتقالي و كاملاً‌معطر است رقمي است زودرس و بذري كه تعداد بذر آن 22-11  عدد در شمال ايران يادداشت گرديده است اين رقم مناسب شمال وجنوب كشورو بعنوان يك رقم پرآب بذردار واز مناسبترين ارقام براي تهيه آب پرتقال ميباشد.

والنسيا (Valencia)

مبداءاين پرتقال ايالت والنسيا در اسپانيا است ايران آن را به صورت پيوندك از آمريكا دريافت كرده است ميوه آن متوسط ،‌سفت ، بدون بذر ، گوشتي پرآب و خوش عطر و طعم است.

اولد والنسيا (old Valencia)

رقمي است ديررس كه همراه با ساير ارقام پرتقال گل ميكند ولي ميوه آن در خرداد سال بعد رسيده و برداشت ميشود داراي ميوه هاي متوسط ، سفت ، بدون بذر،‌گوشتي پرآب، پوست نسبتا ً‌صاف وبسيار خوش عطر وطعم است. درخت قوي،‌رشد ارتفاعي داشته و ميوه آن در ايران به نام پرتقال تابستاني معروف است . زماني كه ميوه هاي سال قبل برداشت ميشود پرتقال جديد به اندازه گردو روي آن ديده ميشود از استرين هاي معروف والنسيا  ميتوان به انواع اوليندا  (Olinda)، لوجيم گانــــك( Lue- gim  -gong) ، كمپبل  (Campblle)و فراست ( Frost )  اشاره نمود كه هر چهار استرين مذكور براي جنوب مناسب ميباشد.

محلي سياورز ( Siavaraze)

از ارقام بومي قديمي است كه ازشمال به جنوب برده شده است رقم غالب منطقه شرق گيلان و غرب مازندران را در برميگيرد و جزء‌ارقام بومي قديمي اين استانها است كه از اين طريق به استانهاي جنوبي نيز برده شده است . مصرف تازه خوري آن در سالهاي اخير كاهش يافته و بيشتر در كارخانه ها از آن آبگيري ميشود .
 

نارنگي   ( citrus reticulata Blanco)

انشو يا ساتسوما ( unshiu or Satsuma)

اين نارنگي از معروف ترين نارنگيهاي زودرس در دنياست كه درسال 1309 وارد شمال ايران گرديد وتاسال 1342 كه سرمازدگي بسيار شديدي در مركبات شمال ايران رخ داد چندان موردتوجه نبود با بروز سرماي مذكور وانتخاب ارقام مقاوم در مقابل سرما نارنگي انشو با تحمل 9- درجه سانتيگراد دما به عنوان مقاومترين رقم مركبات درمقابل سرما در شمال ايران معرفي گرديد . اين رقم در كشورهاي اروپائي و آمريكائي به نام نارنگي ساتسوما ناميده ميشود. بومي ژاپن است واز طريق تركيه وارد كشور گرديده است و  80 درصد كل زيركشت مركبات ژاپن را اين رقم تشكيل ميدهد و بسيار خوش طعم و عطر و بدون بذر بوده داراي پوست نازك پرتقالي و براحتي از گوشت جدا ميشود درصورتيكه بيش از حد برسد بين گوشت و پوست فضاي خالي ايجاد وازخاصيت انباري آن ميكاهد در ايران فقط در نوار ساحلي درياي خزر قابل پرورش است زمان رسيدن آن درشمال ايران 15 مهر تا 15 آبان است .
نارنگي انشو دردنياي امروز به دوگروه Owari , Wase تقسيم شده است گروه Waseنسبت به گروه Owari زودرس تر هستند درايران از گروه Wase  ارقام مياگــــــاوا ( Miyagawa) ايشي كاوا   (Ishikawa) سوجي ياما  (Sugiyama) و ازگروه Owari   ارقام سيلورهيل (Silvar hill Owari)  و فراست اوواري  (Forst Owari) وجود دارد.

كلمانتين  (Clementine)

يك رقم دگرگشن است و نيازمند دانه گرده ازمنبع ديگري ميباشد وبدون آن ميوه اي توليد نمي كند وحتماً  بايد به طور مخلوط ( ده به يك ) با نارنگي دانسي يا نارنگي محلي كاشته شود تامحصول خوب ومناسب توليد نمايد درآزمايشات پرتقال محلي  گرده دهنده بسيار خوبي براي باروري اين رقم بوده است .اندازه ميوه آن در مقايسه با انشو متوسط بوده و برخلاف نارنگي انشو بذردارد كه از معايب اين رقم بشمار ميرود ولي درسالهاي اخير استرين هاي كم بذرتري نيز در اسپانيا حاصل شده است كه كادوكس و كوهونا از آن جمله اند اين نارنگي نيز منطقه شمال ايران را ميپذيرد در بعضي از نقاط جنوبي كشور نظير دلفارد جيرفت و دامنه هاي خنك آن ميتواند پرورش داده شود . نارنگي كلمانتين در ايران ( يافا ) نيز ناميده ميشود . رقمي است نسبتاً  مقاوم درمقابل سرما ونيازمند خاكهاي سبك است در خاكهاي سنگين ميوه آن ريز و پوست كلفت و نياز مبرم خصوصاً  درشرق مازندران به آبياري دارد . درصورت عدم تغذيه كافي حالت سال آوري دارد كه به روشهاي مختلف ميتوان اين عيب را بر طرف نمود كه از آن جمله Girdling        است . تاريخ رسيدن ميوه آن بعد از نارنگي پيج وانشو ميباشد .

يونسي ( Yunesi )

اين رقم در حقيقت نوسلار نارنگي پونكن است ( پونكن يكي از ارقام معروف نارنگي هاي بذر دار دنياست مبداء آن هندوستان و به علت كيفيت عالي سريعاً‌درسراسر دنيا پخش شده است ) بذر آن اولين بار درسال 1347از ايالت فلوريداي آمريكا توسط آقاي يونس ابراهيمي پژوهشگر مركبات به ايران آورده شده است و پس از كارهاي پژوهشي توسط ايشان به عنوان يك رقم مناسب معرفي شد و به همين دليل به نام يونسي معروف شده است .اين رقم به علت نوسلار بودن عاري از بيماريهاي ويروسي و جزء گروه زودرس ميباشد كه ميوه آن بعد از نارنگي انشو وكلمانتين درشمال ايران ميرسد درخت آن قوي داراي رشد ارتفاعي و پرمحصول است ودرحال حاضر درختان مادري آن از محصول قابل توجهي برخوردارند ويكي از ارقام انتخاب شده در شمال ايران است . از انواع نارنگي هاي گوشت دار بذردار وزودرس است ميوه آن درشت تر از ساير ارقام نارنگي است و بازار پسندي آن بسيار خوب است.

پيج (Page)

اين رقم يك بك كراس Complex  است يعني از دو رگ گيري مينولاتانجلو كه خود يك دورگ است با نارنگي كلمانتين بدست آمده است. از قدرت تلقيح بسيار ضعيفي برخوردار بوده واحتياج به پلي نايزر دارد (Cross – pollination)  بعبارت ديگر تقريباً  دگر گشن است و اين خاصيت را از مادر خود يعني كلمانتين به ارث برده ولي شدت اين دگرگشني به اندازه كلمانتين نيست و درصورت ايزوله شدن گلها ، دانه گرده خود آن موجب باروري ميگردد ولي توليد ميوه هاي كوچكتر ميكند. ميوه آن پهن و گرد به رنگ پرتقالي متمايل به قرمز ، خوش فرم داراي پره هاي درشت و ترد است . پوست آن درمقايسه با انشو ضخيم ولي صاف و تعداد بذر آن متوسط است تنها عيبي كه اين نارنگي در شمال از خود نشان ميدهد تركيدگي ميوه است كه بررسيهاي انجام شده ارتباط آنرا با كمبود آب در تابستان و عناصر كمياب نشان ميدهد كه درصورت رفع اين مشكل يكي از ارقام خوب و پرمحصول در شمال ايران ميباشد .
رقمي است زودرس ، بازار پسندتر و پرمحصول ولي از نظر خاصيت انباري و حساسيت ســـر شاخ هاي به سرما نسبتا ً‌ضعيف است .

نارنگي محلي در نوار مركزي

نارنگي غالب در نوار مركزي كشور نارنگي محلي كه همان ً اونه كويً  هندوستان است كه از راه بذر زياد شده است در نقاط گوناگون به نامهاي بمي ، جهرمي ، دزفولي ، سياهو و محلي ناميده ميشود.

كينو

همان نارنگي معروف به پاكستاني است كه سالها به مقدار زيادي وارد كشور شده است پرآب ، شيرين ، گوشتي و داراي پوستي نازك است رنگ قرمز پرتقالي دارد وتعداد دانه آن زياد است . دو رگي است بين نارنگي هاي كينگ (King)   و ويلوليف (Willow – leaf)   و پس از نارنگي محلي رقم دوم نارنگي درمنطقه نوار مركزي ميباشد .

اورلاندوتانجلو

دورگ گريپ فروت دانكن با نارنگي دانسي است ميوه آن پهن ، گرد،‌ميان رس پرآب ، گوشتي و تعداد بذر آن زياد و به گرما مقاوم است درناحيه مركزي ايران كاشته ميشود ودرسالهاي بين 1344- 1343 وارد ايران گرديده است درخت آن چتري و پرمحصول با برگهاي قاشقي و براي توليد محصول بيشتر بهتر است با نارنگي محلي ودانسي به نسبت 10 : 1 كاشته مي شود .

مينولاتانجلو

از دورگ گيري همان والدين اورلاندوتانجلو حاصل گرديده ولي شكل آن كشيده تر از اورلاندو و پرمحصول ميباشد . ميان رس ، پوست صاف ، خوشرنگ درموقع رسيدن ميوه وتعداد بذر آن درمقايسه با والدين كمتر است درسالهاي بين 1344- 1343  وارد كشورشده است ويكي از ارقام نارنگيهاي معرفي شده در جنوب كشور ميباشد .

ارقام لمون (citrus lemon)

نوار مرکزی و نوار ساحلی خلیج فارس و دریای عمان جایگاه­های مناسبی برای پرورش انواع لیموترش می­باشند و دو رقم پر محصول خوب در آن مورد پذیرش قرار گرفته است:

اوركا لمون (Eureka Lemon)

كشورما پيوندك اين رقم را درسال 1343از كاليفرنياي آمريكا وارد نموده است رنگ ميوه آن زرد ليمويي كشيده ، گوشتي و تقريباً ‌بي بذر و بسيار اسيدي ميباشد درخت آن پرمحصول بوده ، سال آوري نداشته و رشد بسيارخوبي دارد وفواصل 10 متر بين خطوط را در فاصله 10 سال ميپوشاند .تاج درخت باز وبسيار حساس در مقابل سرماست درسالهاي اخيراسترين هاي كوك اوركا(Kook eureka )فراست اوركاFrost eureka) ) آلن اوركا  (Allen eureka ) نيز به بازارهاي جهاني عرضه شده است.

ليسبون لمون( Lisbon Lemon)

اين ليمو درمقام دوم بعد از اوركا درجهان قرار دارد درسال 1343 به ايران وارد گرديد . ميوه آن درشت كشيده ، گوشتي ، پوست كلفت و بذر محدود ( 4-2 عدد ) و بسيار اسيدي است . يكي از محاسن اين رقم اين است كه تراكم ميوه بيشتر در مركز درخت است و اين امتياز ميوه را از گزند سرماهاي اتفاقي وحرارت هاي بالا حفظ ميكند و از نظر ميزان محصول بالاتر ازاوركاست درسالهاي اخير گرايش به مصرف اين ميوه در ايران توجه را به سوي ازدياد آن جلب كرده است

انواع لايم  (citrus aurantifolia )

ليموشيرازي ( ليموعماني – ليمو شيشه ) ( Acid lime )

در ايران به ليمو شيشه ، ليموجهرمي ، ليموعماني ، ليموشيرازي و نظاير آنها معروف است و كاملاً  با ليموترش اوركاو ليسبون كه آنها هم ليموترش ناميده ميشوند و در حقيقت ليموترش واقعي هستند تفاوت بسيار دارد ولي در زبان فارسي هر دو  به نام ليمو ترش گفته ميشودكه از نظر علمي صحيح نمي باشد . اين رقم بومـي مكزيك است ولي اختلاف عقيده در اين مورد وجود دارد و به همين دليل اين لايم در محافل بين المللي به سه نام Mexican lime, Key lime , west lime   معروف است كه در حقيقت يك رقم است  به شكلهاي گرد و كشيده ديده ميشود .از ارقام گرمسيري مركبات بوده وحساسترين رقم آن به سرماست وبه همين دليل درمناطقي كه درجه حرارت محيط آن در زمستان به صفر درجه ميرسد با خطر سرمازدگي روبروست. ميوه آن پر آب ، بسيار اسيدي ، با تعداد بذر محدود است .درخت آن چتري و پرمحصول و از رشد زيادي برخوردار است

تاهيتي يا پرشين لايم ( Tahiti – Persian Lime)

از لايم هاي درشت دنيا است بذر ندارد.ميوه پرشين لايم بزرگتر،پوست نازكتر وداراي مواد معطر كمتري نسبت به مكزيكن لايم است ميوه خاصيت انبار داري خوبي دارد.در برابر شرايط نامساعد آب وهوائي مقاومت بيشتري دارد وبراي جايگزيني با ليمو شيشه معرفي شده است .
ارقام نامگذاري شده پرشين لايم عبارتند از :Bearss, Idemor ,Pond,
USDA NOI

ليموشيرين (sweet lime ) يا ( Palestine sweet lime )

در بسياري از كشورهاي جهان به ويژه فلسطين اشغالي به عنوان پايه اوليه مركبات به كار گرفته ميشود و از ديدگاه اقتصادي در هيچيك ازكشورهاي صاحب نام نظير آمريكا ، برزيل ، اسپانيا وغيره جايگاهي ندارد.اما در ايران به ويژه دراستانهاي خوزستان ، كرمانشاه ، كرمان و فارس از اهميت اقتصادي بسياري برخوردار بوده و از قديم الايام به علت عدم وجود اسيد سيتريك درميوه آن به عنوان يك ميوه داروئي در سرماخوردگيها مورد توجه مردم ايران بوده وميباشد . ميوه اي است پرآب ، شيرين ‌بدون اسيدسيتريك با پوستي كاملاً‌صاف ونازك به رنگ ليمويي متمايل به كاهي با‌تعداد بذر محــــدود ( 4-3  عدد ). مناطق قصر شيرين ، دزفول ، جهرم و جيرفت از بهترين مناطق پرورش ليمو شيرين در ايران ميباشند.

گريپ فروت (citrus paradisi)

مارش سيدلس گريپ فروت ( Marsh seedless grape fruit)

ميوه درشت ،‌بدون بذر ،‌بسيار پرآب با عملكرد بالادر هكتار است وميتوان ادعا نمود كه دردشت جيرفت به راحتي با بكارگيري جوانب خوب باغداري ميتوان تا 90 تن در هكتار از اين رقم برداشت نمود و چون شرائط اقليمي خاص دشت جيرفت براي پرورش اين ميوه ايده آل ميباشد  كيفيت ميوه نيز بسيار بالا است بطوريكه احساس تلخي درمزه كه در بسياري از گريپ فروتهاي جهان درموقع خوردن وجود دارد در گريپ فروت ايران احساس نميشود . رنگ پوست زرد ليمويي شفاف با سطح صاف ،بازارپسندي آن را دو چندان ميكند.

ردبلاش گريپ فروت  ( Red blush grapefruit)

داراي ميوه درشت ،‌پوست صاف ،‌رنگ گوشت قرمز ولي آثار قرمزي روي پوست آن ديده نميشود. بسيار پرآب و از ارقام زودرس گريپ فروت است دركناراين رقم واريته هاي  Rubystar , Rubyred نيز با امتياز گوشت و پوست قرمز قرار دارند و در وضع حاضر چهار رقم مذكور از ارقام تجارتي بين المللي به شمار ميروند و درايران نيز درخوزستان وكرمان كه استانهاي مهم گريپ فروت پرور كشور ما هستند نتايج بسيار مطلوبي داده اند ولي متاسفانه به علت عدم علاقه مردم ايران به مصرف آن بسياري از باغهاي گريپ فروت احداث شده درچند سال اخير درحال تبديل به باغهاي پرتقال و نارنگي است .

کاشت

تا سال­های 1309 تمام ارقام مرکبات ایران (پرتقال، نارنگی، نارنج، لیمو شیرین و لیمو ترش) از راه کشت مستقیم بذر زیاد می­شدند. در این سالها برای زیبا سازی کاخ رامسر اولین ارقام مرکبات خارجی (پرتقال، نارنگی، گریپ فروت و نارنج) به شمال ایران وارد شده است.اين ارقام تا سال1329 از منطقه رامسر خارج نشد و از سال 1329 استفاده از پیوندک ارقام خارجی با بهره­گیری از درختان یاد شده آغاز و به تدریج به سایر نقاط کشور برده شده است.
در شمال کشور برای تهیه پایه، بیش از 90 درصد از بذر نارنج و کمتر از 10 درصد از بذر ”پون سیروس” و ”تروبرسیترنج” استفاده می­کنند. در جنوب کشور علاوه بر بذر­های نامبرده از لیمو­ترش و بکرایی هم به خاطر رشد سریع آن به عنوان پایه استفاده می­شود.در پژوهش هاي سال های اخیر “دراگون” و “سیتروملو” و “پوملو” نیز به عنوان پایه معرفی شده و از آنها استفاده می شود.

استخراج بذر

– در میان انواع مرکبات لیمو­ترش با کاشتن بذر، لیمو شیرین با قلمه زدن، پرتقال، گریپ ­فروت و نارنگی از راه پیوند زیاد می­شوندولي روش معمول تكثير در مركبات كشت بذر پايه و انجام پيوند جوانه بر روي پايه مي باشد.
الف – تامين و استحصال بذر :
– ميوه هاي رسيده و عاري از بيماري ، كه روي شاخه هاي سالم و قوي قسمت خارجي تاج قرار دارند انتخاب مي شوند.
– جهت استخراج بذر ، با چاقوي تيز ميوه را بايد از قسمت استوايي به عمق تقريبي يك سانتي متر برش داده و دو نيمه بريده شده را با چرخاندن در جهت عكس يكديگر از هم جدا مي كنيم ، سپس هر يك از دو نيمه ميوه را درون ظرفي فشار مي دهيم تا بذرها همراه آب ميوه از گوشت آن جدا شوند.
– لازم است بذرها پس از خروج به مدت 24 ساعت درون آب سرد نگهداري شوند ، پس از اين مدت با استفاده از صافي ، جريان آب و مالش بذر بين دو دست ، لعاب اطراف بذر را جداكرده و رطوبت اضافي اين بذرها را با استفاده از آبكش گرفت.
– جهت ضدعفوني و حذف عوامل قارچي بايد بذور را با يكي از تركيبات زير تيمار نمود : قارچ كشهاي بنوميل و كاپتان ( 2 در هزار) ، بنوميل و اكسي كلرور مس ( 2 در هزار) ، تيرام ( 2 در هزار ) همچنين مي توان بذور تميز شده را به مدت 10 دقيقه در آبي با دماي 52 درجه سانتي گراد قرار داد.
– براي خشك كردن بذور ، آنها را بر روي صفحه مشبكي كه با گوني كنفي ويا پارچه نخي مفروش شده است . درمحيطي نسبتاً گرم و دور از تابش مستقيم نور خورشيد كه داراي تهويه مناسب باشد پهن كرده ، پس از 7-5 روز بذور خشك شده و به رطوبت مناسب مي رسد.
– براي نگهداري بذور تا زمان مناسب كاشت ، يا آنها را درون ماسه مرطوب قرارداده و يا در داخل كيسه نايلوني در بسته و درون يخچال در دماي 3 تا 4 درجه قرار مي دهيم.

كشت بذر :

• بستر مناسب براي كشت بذر ، بسترماسه اي مي باشد كه اين عمليات در شمال ايران اواسط اسفند و در استانهاي جنوبي در بهمن مي باشد .
• بذور،به فاصله 3-2 سانتي متر از يكديگر در خطوط كشتي كه فاصله آنها 15-10 سانتي متر باشد كشت مي شود. پس از كشت، با لايه اي ماسه به ضخامت يك سانتي متر بذرها پوشانده مي شوند.
• جوانه زني بذور كشت شده برحسب درجه حرارت محيط ( 25-24 درجه سانتي گراد ) پس از 45-30 روز از زمان كشت آغاز مي شود. بذرهايي كه از ميوه تازه بدست مي آيد قدرت جوانه زني بيشتر داشته و بذور خشك به سرعت قدرت سبز شدن خود را از دست مي دهند.
• انتقال نهالهاي بذري به خزانه پيوند ( بسترهاي زميني و يا گلداني ) درمرحله 4-3 برگي صورت مي گيرد.

خزانه پيوند :

• نسبت تركيب خاكي در خزانه پيوند ( بسترهاي زميني و يا گلداني ) به شرح زير
  مي باشد.

 
در بسترهاي زميني نهالها در رديف هاي شمالي جنوبي با فاصله 40-30 سانتي متر از هم كشت مي شوند. در صورتيكه خزانه دوم از نوع گلداني باشد بهتر است كه كشت نهال در گلدان نايلوني به ابعاد 20-30 سانتي متر انجام گيرد.

پيوند زدن

– زمان پيوند جوانه ارتباط تنگاتنگي با فعال بودن گياه دارد وبه طور كلي تابع شرايط محيطي و درجه حرارت بوده و ممكن است در مناطق گرمتر گياه زودتر رشد كرده وديرتر به خواب رود ودر مناطق سردتر برعكس. بنابراين دامنه زماني پيوند در مناطق مختلف كشور از اوايل ارديبهشت ماه شروع شده و تا اواخر مهر ادامه دارد.
– معمولا در دو فصل از سال پيوند جوانه انجام ميگيرد،پيوند جوانه در حال رشد (بهاره) كه در شروع فصل رشد گياه بوده و از اوايل ارديبهشت تا اواسط خرداد ادامه دارد. و پيوند جوانه خواب (پاييزه) كه در اواخر تابستان شروع شده و تا اوايل پاييز ادامه دارد.
– پيوند پاييزه نسبت به پيوند بهاره از مزايايي چون: رشد رويشي بهتر و قوي تر،مقاومتر بودن نسبت به آفات و بيماريها برخوردار بوده و در محل پيوند نيز كالوس بهتري تشكيل ميشود.
– براي انتخاب پيوندك رعايت شرايط زير ضروري است :

• پيوندك از درختان مادري سالم و عاري از آفات و بيماريها تهيه گردد.
• پيوند از شاخه هاي بار دهنده ،نيمه خشبي 6 ماهه تا يكساله،از قسمت وسط شاخه بايد انتخاب گردد.
• بعد از انتخاب و قطع شاخه سريعا تمام برگها تا انتهاي دمبرگ حذف شوند.
• در حد امكان سعي شود كه در صبح زود روز انجام عمليات پيوند شاخه هاي حامل پيوندك انتخاب گردد در غير اين صورت شاخه ها در كيسه يا روز نامه مرطوب تا زمان پيوند نگهداري شوند.

– براي جدا سازي پيوندك ابتدا شاخه را به گونه اي در دست گرفته كه رشد قديمي تر شاخه به طرف ما باشد و محل جدا شدن جوانه را روي شاخه مشخص ميكنيم . با استفاده از چاقوي پيوند ،برشي عرضي به فاصله حدود يك سانتي متر در محل زيرجوانه  ايجاد ميشود. و سپس چاقوي پيوند  را در فاصله دو سانتي متري از بالاي جوانه پوست وارد كرده و به صورت اريب تا محل شكاف زير جوانه به طور يكنواخت برش ميدهيم.در اين حالت جوانه به همراه پوست و كمي چوب زير جوانه جدا ميگردد. اگر چوب زيرجوانه زياد باشد و مانع تماس لايه زاينده پيوندك با لايه زاينه پايه گردد،چوب اضافه را با دقت از پيوندك جدا ميكنيم
– مگر در شرايط خاص كه پيوند جوانه در ارتفاع بالا زده مي شود محل انجام پيوند در حدود 30- 20 سانتي متري سطح زمين(طوقه) انتخاب گردد. بدين منظور همه برگ ها ،تيغ ها و شاخه هاي فرعي كه در اين ناحيه قرار دارند حذف شده و سپس در طرف شرقي و جنوبي ساقه ،با استفاده از چاقوي پيوند  دو شكاف يكي افقي و ديگري عمود بر شكاف افقي ايجاد كرده به گونه اي كه كه خط برش افقي را به دو قسمت مساوي تقسيم كندو بعد از خاتمه عمل ،محل برش به شكل  T معكوس درآيد.
–  پس از خاتمه برش  بوسيله نوك چاقوي پيوندي دو قسمت شكاف را  باز نموده و پيوندك را از سمت پايين به بالا به ارامي درداخل شكاف قرار ميدهيم .
– براي بستن محل پيوند از نوارهاي نايلوني يا پلاستيكي با عرض 2 و طول 15 سانتيمتر (از نايلوني كه از مواد نو تهيه شده باشد و به راحتي كشيده شود) استفاده شود و از طرف پايين به بالا ،محل پيوند را محكم با نايلون ميبنديم. به گونه اي كه تمام محل پيوند را به جز جوانه و دمبرگ را بپوشاند.
– در صورت موفق بودن پيوند بعد از 14-12 روز دمبرگ در محل اتصال جوانه (پيوندك) زرد و سياه شده و به اساني مي افتد. ممكن است يك تا دو درصد جوانه ها(پيوندك)نگيرد در اين صورت جوانه ها قهوه اي و سياه ميشوند.
د-  تحريك جوانه پيوندي و و فرم دهي تاج :
– پس از انجام پيوند نسبت به تحريك رشد جوانه پيوندي اقدام ميشود  در اين رابطه بر اساس زمان پيوند و قطر پايه با روشهاي زير جوانه پيوندي تحريك به رشد ميشود.

• براي پايه هاي كم قطر و داراي قابليت انعطاف پيشنهاد مي شود كه نوك پايه از محل بالاي پيوند روي پيوندك خم شده و به خود پايه بسته شود و بعد از رشد كافي جوانه پيوندي نسبت به قطع پايه از محل بالاي پيوند اقدام گردد.
• اگر پايه كمي قطور تر باشد با ايجاد برشهايي متعدد و كم عمق روي پوست در محل باللاي پيوند رشد جوانه را ميتوان تحريك كرد.
• در پايه هاي قطور، پايه از بالاي محل پيوند سر برداري ميشود كه بدين منظور  بر اساس زمان پيوند  در پيوند بهاره از ارتفاع 15 -20 سانتيمتري بالاي محل پيوند(بلافاصله بعد از موفقيت پيوند) و در پيوند پاييزه ،با توجه به اينكه پيوندك تا اوايل بهار در حال خواب باقي مي ماند، در اوايل بهار سال بعد و از ارتفاع 5 سانتيمتري محل پيوند ،با شيب ملايم و پشت به جوانه سر برداري ميشود.

– پس از تحريك جوانه ، پيوندك در عرض يك هفته  رشد خواهد كرد و همزمان جوانه هاي غير فعال و ديگر جوانه هاي پايه رشد ميكنند . براي اينكه تمام انرژي پايه به سمت جوانه پيوندي هدايت شود تمام انها در محل پايين و بالاي پيوند حذف ميشوند در محل هاي برش خورده ،استفاده از چسب زخم ضروري است.
– در مركبات معمولا انشعابات اوليه از ارتفاع 80-70 متري تشكيل ميگردد . بدين منظور در اين ارتفاع با قطع جوانه انتهايي جوانه هاي جانبي تحريك به رشد شده  و موجبات تشكيل تاج فراهم ميگردد. حذف جوانه هاي ديگري كه از محل پيوند رشد ميكنند نيز ضرورري است.

آماده کردن زمین اصلی

زمین اصلی که بعدها باغ مرکبات خواهد شد با انجام کارهایی از پیش آماده می­شود. این کارها عبارتند از شخم، تسطیح، جمع­آوری عوامل مزاحم (سنگ، ریشه یا سرشاخه)، تعیین خطوط آبیاری قطره­ای یا چوبی، پشته­ای، آبیاری، آماده کردن قیم و ایجاد بادشکن در مواردی که ضروری باشد.
شخم اولیه را عمیق می­زنند و پس از آن زمین را هموار می­کنند. خطوط کاشت (به ویژه در شمال که بارندگی زیاد است) حدود 30 سانتی­متر از زمین بلندتر گرفته می­شود (به صورت گرده ماهی) تا زهکشی به صورت طبیعی انجام شود و درختان از آب اضافی که در محدوده ریشه جمع می­شود، آسیب نبینند.

کاشت نهال در زمین اصلی

در روی ردیف­های کاشت چاله­هایی به گودی و دهانه یک متر در می­آورند. این چاله­ها را با مخلوطی از خاک زراعی و کود حیوانی (پوسیده) پر می­کنند و بلندی آن را به 20 تا 25 سانتی­متر بالاتر از سطح زمین می­رسانند تا حالت گرده ماهی پیدا کند. فاصله درختان از هم به نوع پایه مورد استفاده بستگی دارد. چنانچه از پایه نارنج استفاده شده باشد فاصله­ها 7×7 متر و درختان پابلند خواهند شد. اگر از پایه پونسیروس و دراگون استفاده شود فاصله درختان 5×6 متر و درختان پاکوتاه و یا فاصله 6×6 متر و درختان متوسط خواهند شد. به هر حال تعداد درخت بارور در هر هکتار 200 تا 300 اصله خواهد شد.
پس از آماده شدن چاله­های کاشت، نهال­ها را از خزانه انتظار به زمین اصلی می­آورند و می­کارند. چون درختان مرکبات همیشه سبز و ریشه­های آنها در تمام سال بیدار و فعال هستند، در موقع بیرون آوردن نهال از زمین خزانه دقت می­کنند که ریشه­های آنها آسیب نبیند و آن را با مقداری خاک خزانه به زمین اصلی می­برند. اگر بذر در گلدان پلاستیکی کاشته شده باشد این مشکل وجود ندارد و نهال­ها را بدون ترس از آسیب ریشه جابجا می­کنند. زمان کاشت در زمین اصلی برای نهال­هایی که در فصل بهار پیوند شده باشند پاییز و زمستان همان سال است ولی برای نهال­هایی که در فصل پاییز پیوند شده باشند، پاییز سال بعد است. نهال­هایی را که در گلدان پلاستیکی کاشته می­شوند در تمام سال می­توان در زمین اصلی کاشت.
برای جلوگیری از شل شدن نهال در اثر وزش باد، در شمال ایران نهال­ها را با یک یا دو چوب صاف و سالم (بدون پوست) به بلندی 5/1 متر و ضخامت 2 تا 3 سانتی­متر (به عنوان قیم) می­بندند. در جنوب کشور این کار با استفاده از 3 تا 4 برگ درخت خرما انجام می­شود. به این ترتیب که برگ­ها را از طرف دمبرگ در زمین اطراف و نزدیک نهال فرو می­کنند و بالای آنها را با نخ به هم می­بندند. در این صورت علاوه بر کاهش اثر باد، از تابش مستقیم آفتاب به نهال جوان نیز جلوگیری می­شود. این برگ­ها را معمولاً پس از 6 ماه از دور نهال باز می­کنند.

مرحله داشت

مرحله داشت از زمانی آغاز می­شود که نهال در زمین اصلی کاشته می­شود و تا زمانی که درخت زنده است و از آن بهره­برداری می­شود ادامه دارد. کارهای مرحله داشت عبارتند از آبیاری، کود دادن، هرس، شخم، مبارزه با آفت­ها، بیماری­ها و علف­های هرز.

آبیاری

میزان آب مورد نیاز هر هکتار باغ مرکبات بسته به وضع آب و هوا، سن، تعداد درخت در هکتار، نوع میوه و جنس زمین و شیوه آبیاری تفاوت دارد. در آبیاری غرقابی که رایج­ترین شیوه آبیاری است، این مقدار از 10 تا بیش از 20 هزار متر مکعب در نقاط گوناگون متفاوت است. در استانهای شمالی کشور که میزان بارندگی بین 700 تا 1500 میلی­متر است چنانچه پراکنش باران مناسب باشد، نیازی به آبیاری درختان مرکبات نیست. به همن دلیل در بیشتر باغ­های مرکبات شمال از کلاچای تا نوشهر مرکبات را به صورت دیم می­کارند. در نقاطی از شمال که بارندگی کافی نیست و یا پراکنش آن مناسب نیست در ماه­های تیر و مرداد درختان را 2 تا 3 بار آبیاری می­کنند. باغدارانی که امکان تأمین آب دارند درختان را آب می­دهند و آنها که چنین امکانی ندارند، خسارت می­بینند. در این حالت میوه­ها ریز شده و می­ریزند. در چنین حالتی با بارندگی شهریور ماه، آب درون میوه­های زیاد می­شود و چون پوست میوه متناسب با حجم آن افزایش سطح پیدا نمی­کند ترک بر می­دارد و خراب می­شود. در مناطق مرکزی و نواحی جنوب کشور که میزان بارندگی و پراکندگی آن متناسب با نیاز آبی مرکبات نیست، باغ را در تمام سال آبیاری می­کنند. فاصله آبیاری نیز به تناسب درجه حرارت هوا، سن و تعداد درخت، جنس خاک و شیوه آبیاری تفاوت دارد. در بیشتر نواحی جنوبی فاصله آبیاری در زمستان 15 روز و در تابستان 5 تا 7 روز است.
روش­های آبیاری باغ­های مرکبات عبارتند از کرتی، نشتی و قطره­ای. بیشتر باغ­های قدیمی به شیوه غرقابی(کرتی و نشتی) و باغ­های جدید به شیوه قطره­ای آبیاری می­شوند. برخی از باغداران نیز روش آبیاری قدیمی (غرقابی) را اصلاح کرده و اکنون از شیوه قطره­ای بهره می­گیرند. نزدیک به 80 درصد باغ­های مركبات جنوب كشور به روش قطره اي آبياري مي شوند.

کود

از میان عناصر شیمیایی که توسط درختان مرکبات مصرف می­شود سه عنصر کربن، اکسیژن و هیدروژن در عمل فتوسنتز تأمین می­شوند. ازت، فسفر و پتاس عناصر اصلی تغذیه هستند که به مقدار زیاد از زمین برداشت می­شوند و به آنها عناصر ”ماکرو” می­گویند. در مقابل عناصری هستند که میزان آنها در خاک کم و نیاز گیاه هم به آنها کم است ولی در تغذیه و تندرستی گیاه نقش مهمی دارند و به آنها عناصر ”میکرو” می­گویند. بخشی از نیاز غذایی مرکبات از زمین تأمین می­شود و بخشی دیگر را با دادن کودهای حیوانی و شیمیایی(ماکرو و میکرو) تأمین می­کنند.

کود حیوانی

مصرف کود حیوانی علاوه بر تغذیه گیاه دارای نقش مهمتری در اصلاح خاک است. هر سه سال یک بار (اواخر زمستان)30-20 تن در هکتار در ناحیه فعالیت ریشه با خاک مخلوط گردد. ترجیحاً چالکود بدین ترتیب که شیاری به عمق 20 سانتی متر در بیرون از آبچکان درخت ایجاد و کود ریخته شود.زمان کوددهی پاییز تا اسفند و پس از برداشت میوه است.

کود شیمیایی

فسفر به صورت فسفات آمونیوم، پتاس به صورت سولفات­پتاس و ازت به صورت سولفات آمونیم مصرف   می­شود. میانگین مصرف فسفات آمونیم به ازاي هرسال سن درخت 50 گرم است. سولفات پتاس به ازاي هرسال سن درخت 100 گرم و سولفات آمونیم به ازاي هرسال سن درخت 200 گرم (در 2 تا 3 نوبت) است.
کودهای فسفره و پتاسه پس از برداشت میوه تا اسفند ماه(ترجيحاً اسفند ماه ) با شخم باغ، همراه کود حیوانی به زمین داده می­شود. سولفات آمونیم از اسفند تا اردیبهشت در 2 تا 3 نوبت مصرف می­شود. نوبت اول همراه با شخم و با سایر کودها، نوبت دوم به صورت سرک با فاصله یک ماه از نوبت اول و نوبت سوم (اگر بدهند) با نوبت دوم یک ماه فاصله خواهد داشت.
كود دهي به دو صورت چالکود یا پخش سطحی و زیر و رو کردن خاک انجام می شود (به فاصله 50 سانتیمتر از تنه درخت به سمت آب چکان درخت، کوددهی صورت می گیرد)
اگر آبیاری به روش قطره­ای باشد کودهای فسفره و پتاسه به صورت دستی و کود ازته همراه آب (محلول در آب آبیاری) داده می­شود.
عناصر فرعی که به کودهای میکرو معروف هستند عمدتاً به صورت محلول بر روی درختان پاشیده می­شوند. در مواردی که ابیاری به روش قطره­ای باشد کودهای میکرو نیز همراه آب به درخت داده می­شوند. در جنوب کشور از میان کودهای میکرو ”سکوسترین 138” برای رفع کمبود آهن داده می­شود. در شمال کشور آهن، مس، روی، منگنز، منیزیم، کلسیم و گوگرد و بٌر مصرف می­شود. زمان مصرف کودهای میکرو یک نوبت و زمانی است که میوه به اندازه فندق است و نوبت دیگر 20 تا 30 روز بعد که میوه به اندازه گردو شده باشد.

هرس

مهمترین هرس درختان مرکبات، هرس شکل (فرم) است. با این هرس باغداران با تجربه و آشنا به اصول باغدارای به درخت شکل درست می­دهند. این هرس از خزانه آغاز می­شود. هنگامی که نهال را از خزانه اول به خزانه دوم (انتظار) می­برند تمام شاخه­های فرعی تا ارتفاع 20 تا 25 سانتی­متری (ارتفاع پیوند) حذف می­کنند. در این مرحله ریشه­ها هم هرس می­شوند و ریشه­های شکسته یا بد شکل قطع می­شوند. در خزانه دوم پس از این که پیوندک گرفت، کلیه شاخه­های پایه را (پایین­تر از پیوندک و بالاتر از آن) قطع می­کنند. شاخه اصلی را در یک سانتی­متری بالای پیوندک (15 روز پس از پیوند) می­برند.
به هنگام انتقال نهال پیوند شده به زمین اصلی (کاشت نهال)، ریشه آن را اصلاح می­کنند یعنی ریشه­های شکسته، بیمار، زخمی و بد شکل را قطع می­کنند. پس از کاشت نهال، شاخه اصلی آن را در ارتفاع 80 تا 100 سانتی­متر قطع و تمام شاخه­های اضافی غیر پیوندی را حذف می­کنند. در سال دوم یا سوم پس از کاشت نهال (بستگی به رشد درخت جوان دارد) 3 تا 4 شاخه را که تنه اصلی درخت، زاویه 45 تا 60 درجه داشته باشند در چهار جهت و به فاصله ارتفاعی 15 سانتی متر از هم انتخاب می­کنند و بقیه شاخه­ها را حذف می­کنند. باغدارانی که در انتخاب شاخه­ها با زاویه مناسب، دقت نمی­کنند بعدها دچار مشکل(تولید کم یا شکستن شاخه­ها) می­شوند. هرس در این مرحله تقریباً به پایان می­رسد و از سال سوم به بعد هرس نگهداری (به طور محدود) انجام می­شود. به این ترتیب که شاخه­های نَرَک، خشک، شکسته، شاخه­های ریز پیوندک و شاخه­هایی که روند رشدشان درست نباشد، حذف می­شوند.

شخم

چون بیش از 60 درصد ریشه مرکبات تا عمق 30 سانتی­متری خاک پراکنده است، باغ مرکبات را شخم عمیق نمی­زنند. حداکثر عمق شخم 10 سانتی­متر است. شخم به منظور از بین بردن علف­های هرز، تهویه خاک و مخلوط کردن کود، زده می­شود. در شمال به علت وجود علف­های هرز بیشتر شخم می­زنند.
دور درخت (سایه انداز) هر سال شخم زده می­شود ولی بقیه زمین (غیر از سایه انداز) هر چند سال یکبار شخم زده می­شود. زمان شخم بعد از برداشت میوه تا آغاز فصل رشد (بهار) و معمولاً زمستان است. شخم با بیل ”فوکا”  و کلتیواتور انجام می­شود. در جنوب کشور در بهمن ماه شخم می­زنند. در باغ­هایی که به روش قطره­ای آبیاری می­شوند هر 3 تا 4 سال یکبار و در مواردی که آبیاری غرقابی است هر سال شخم زده می­شود.

مبارزه با علف­های هرز

در شمال کشور به علت وجود رطوبت زیادتر ناشی از بارندگی، نسبت به جنوب کشور، هم تنوع علف­های هرز بیشتر است و هم رشد آنها سریع تر است. به همین دلیل باغ های مرکبات شمال را سالیانه 3 تا 4 بار علف تراشی   می­کنند. علف چینی با وسیله­ای به نام ”درگر”، علف چین ماشینی و یا روتیواتور انجام می­شود. نوبت اول علف­تراشی اردیبهشت و نوبت دوم تیر ماه است که برای خالی کردن فضای باغ به منظور سمپاشی و برای آسان کار کردن است. پس از بارندگی شهریور دوباره علف­های هرز سبز می­شوند و در موقع میوه چینی مشکل ایجاد می کنند، به این علت علف چینی دوم در پاییز و هنگام برداشت میوه انجام می شود. تعداد دفعات علف چینی در باغ­های جوان بیشتر است. در باغ­های قدیمی یک بار برای سمپاشی و یک­بار هم برای میوه چینی علف تراشی می­کنند.
در جنوب کشور مشکل علف هرز کمتر است و به علت شدت تابش آفتاب و تبخیر شدید، بهتر است مقداری علف در سطح باغ باشد (خاک پوشیده باشد) به همین دلیل یک یا حداکثر دوبار علف چینی انجام می­شود. مهمترین علف هرز جنوب کشور ”حلقه” (نوعی نی) است. سایر علف­های هرز جنوب عبارتند از مَرغ، قیاق، اویارسلام، وَرَگ و خارشتر.
انواع علف­های هرز شمال شامل مَرغ، اویارسلام، گندجارو، پنیرک، سلمه­تره، پیچک، قیاق، جگن، نی، تمشک و سوروف است.
برای مبارزه شیمیایی با علف­های هرز از دو سم ”رانداپ” و ”گراماکسون” استفاده می­شود. مقدار مصرف سم رانداپ حدود 6 لیتر در هکتار و زمان آن بسته به رشد علف هرز، انتخاب می­شود و آن هنگامی است که علف هرز حدود 15 سانتی­متر رشد کرده باشد. مصرف گراماکسون 15 لیتر در هکتار در سه نوبت است. سم رانداپ برای درختان 3 سال به بالا و گراماکسون برای تمام سنین استفاده می­شود.
 
 
مبارزه با علفهاي هرز

مبارزه با آفت­ها و بیماری­ها

آفت­ها

از بین یکصد گونه آفت زیان­آور که خسارت اقتصادی به مرکبات وارد می­کنند نزدیک به 30 گونه روی مرکبات شمال و جنوب کشور شناسایی و جمع­آوری شده است. این آفت­ها شامل سپرداران، شپشک­ها، کنه­ها، نرم­تنان، حلزون­ها، پروانه­ برگخوار، مینوز و نماتد هستند و مابقی عبارتند از:
سپرداران قهوه­ای مرکبات، سپردار بنفش، سپردار الفی، سپردار شرقی، سپردار قرمز، شپشک استرالیایی، شپشک آردآلود ساحلی، شپشک نرم تن (قهوه­ای)، شپشک سیاه، شپشک مومی، بالشتک مرکبات، بالشتک درازاندام، کنه قرمز، کنه زرد شرقی، کنه نقره­ای، پروانه مینوز مرکبات، پروانه برگخوار، حلزون سفید و حلزون قهوه­ای باغ­های مرکبات، راب خاکستری، لیسک بزرگ خانگی، سوسک گلخوار بور و سوسک گلخوار سیاه مرکبات، شته سبز، شته قهوه­ای، شته سیاه، مگس میوه و نماتد ریشه مرکبات.

* آفت­های مهم مرکبات در شمال ایران

از میان آفت­هایی که نام برده شد، همه از آفت­های غالب منطقه ­شمال نیستند بلکه دامنه آلودگی برخی از آنها در سراسر باغ­های مرکبات شمال وجود ندارد. شپشک مومی از آفت­های غالب در منطقه شرق مازندران به ویژه در منطقه ساری است. کنه نقره­ای و قرمز در تمام منطقه پراکنده است. سپردار قهوه­ای در غرب منطقه غالب است. شپشک استرالیایی و آرد آلود به صورت موضعی در استان مازندران اهمیت دارد ولی در غرب مازندران بیشتر است.

* آفت­های مهم مرکبات در جنوب ایران

کنه زرد شرقی مرکبات از نظر خسارت مهمترین آفت منطقه کازرون است و خسارت آن به ترتیب روی نارنگی، پرتقال، لیمو شیرین، نارنج، لیمو ترش و بکرایی است. شپشک آردآلود نیز از آفات جنوب است و درختان لیمو ترش، نارنگی، پرتقال، لیمو شیرین و نارنج را مورد حمله قرار می­دهد. این آفت بیشتر روی درختان مرکبات که به صورت پراکنده و در خانه­ها کاشته شده­ان و محوطه­های پر درخت غیر مرکبات دیده می­شود. ولی در باغ­های مرکبات به ندرت دیده می­شود.

بیماری­ها

انواع بیماری­های درختان مرکبات عبارتند از فوماژین یا دوده، گموز ریشه و طوقه، آنتراکنوز، لکه قهوه­ای برگ مرکبات که بیماری­های قارچی هستند. بیماری­های ویروسی مرکبات عبارتند از: تریستزا و پسروس، ریزبرگی یا استابرن بیماری مایکوپلاسمایی است. شانکر باکتریایی وجاروك ليمو ترش هم از بیماری­هایی است که در سال­های اخیر روی لیمو ترش جنوب دیده شده است و در سال جاری خسارت آن قابل توجه بوده و دستگاه­های مسئول را به چاره اندیشی جدی واداشته است.

چگونگی مبارزه با آفت­ها و بیماری­ها

در جنوب کشور به علت نوع کم آفت­ها و بیماری­ها و پایین بودن میزان خسارت آنها، مبارزه شیمیایی به ندرت انجام می­شود، مگر در مواردی که آفت یا بیماری حالت طغیانی و حاد داشته باشد مانند کنه زرد شرقی که با استفاده از کنه کش­های اختصاصی با آن مبارزه می­شود. با بیماری شانکر باکتریایی وجاروك ليمو ترش نیز مبارزه شیمیایی نمی­شود. از بین بردن (سوزاندن) درختان آلوده اکنون بهترین راه مبارزه است.
در شمال کشور با شپشک­ها، با سموم فسفره (گوزاتیون، دیازینون، متاسیستوکس، مالاتیون و …) و روغن ولک مبارزه می­شود. برای مبارزه با کنه­ها از کنه­کش­های اختصاصی استفاده می­شود. در سال­های اخیر برای مبارزه با شپشک آردآلود و شپشک استرالیایی از سوسک ”کریپتولموس” و سوسک ”نوویرس کاردنیالیس” که دشمنان طبیعی این دو آفت هستند، استفاده می­شود. برای مبارزه با سوسک­ها و پروانه­ها (به ویژه مینوز) نیز از سموم فسفره بهره ­می­گیرند. برای مبارزه با حلزون­ها و راب­ها طعمه مسموم به کار برده می­شود.
برای مبارزه با بیماری­های قارچی از قارچ کش­ها (بنومیل، آگار، کوپراویت، کاپتان، مانکوزپ، دیتان 45 M) به نسبت 2 تا 3 در هزار استفاده می­شود. بیماری­های ویروسی معالجه ندارند و برای از بین بردن آنها درختان آلوده را   می­سوزانند.
جدول شماره 12 مهمترین آفت­ها و بیماری­های مرکبات و چگونگی مبارزه با آنها را نشان می­دهد.


مبارزه با آفات

مبارزه با بيماري ها

برداشت

بهترین شاخص زمان رسیدن و برداشت مرکبات میزان مواد جامد قابل حل یا Tss است که این میزان را نسبت به اسید قابل تیتر يا TA می سنجند حداقل نسبت  Tss/TA در هنگام رسیدن میوه برای پرتقال 7-6 و نارنگی ها 8-7 بایستی باشد .
1) تا حد امکان سعی شود برداشت محصول در ساعات خنک روز انجام شده و امکان نگهداری میوه در سایه تا زمان انتقال از باغ به انبار یا بازار فراهم شود.
2) میوه های مرکبات ترجیحاً به وسیله میوه چین برداشت شود.
3) بارندگی در طول برداشت و یا بعد از برداشت سبب تولید ضایعات کپک زده شده، بنابراین تا حد ممکن میوه هادر شرایط خشک برداشت شود.
4) در موقع برداشت میوه ها به منظور جلوگیری از ایجاد زخم در سطح پوست، کارگران باید دارای ناخن های کوتاه بوده و از دستکش استفاده نمایند.
5) از مخلوط کردن میوه هایی که قبل از برداشت روی خاک افتاده با میوه های تازه چیده شده خودداری شود. این میوه ها باید به طور جداگانه جمع آوری و از ورود آنها به انبار جلوگیری شود .
6) در تابستان جعبه های پر شده را مقداري مرطوب نموده تا علاوه بر کاهش دمای محصول، از چروکیده شدن پوست میوه ها جلوگیری شود .
7) برای برداشت میوه ترجیحاً از کیسه های برزنتی مخصوص برداشت يا سطل های مخصوص لاستیکی استفاده شود.
8) دقت شود که سنگریزه و یا خرده چوب در داخل سطل های برداشت میوه نباشد .
9) میوه های داخل کیسه برداشت حین انتقال فشرده نشوند .
10) تخلیه میوه به آرامی و بدون آسیب رسیدن به میوه و به روش غلطیدن در داخل جعبه صورت گیرد.
11) جعبه هایي که در انتظار انتقال و توزیع هستند بایستی در شرایط تهویه مناسب باشند، گرمای زیاد در فضای انبار، کیفیت میوه ها را به سرعت کاهش می دهد.

پس از برداشت

بیشترین مقدار میوه مرکبات به صورت تازه­خوری مصرف می­شود، یعنی پس از برداشت به بازار فرستاده می­شود و یا مدت کوتاهی در انبار می­ماند و به تدریج روانه بازار می­شود. بخشی از تولید نیز در انبارهای فنی و سردخانه نگهداری می­شود و به ویژه به هنگام عید نوروز به بازار آورده می­شود.
بخشی از محصول مرکبات (میوه­های درجه 3 و پایین­تر) روانه کارخانه­های آب میوه­گیری و تولید کنسانتره می­شود.

درجه بندی

1) حذف میوه های غیر بازار پسند و آسیب دیده.
2) حذف بقايای گیاهی ، خاک و یا سنگ همراه میوه.
3) کلیه مواد جدا شده بایستی سریعاً از انبار خارج شده تا فضا جهت قرار دادن مواد جداشده بعدی ایجاد شود.
4) میوه های نامرغوب ، نارس‏‎‏‏،  بدشکل و خیلی کوچک و بزرگ جدا و به مصرف خاص خود برسد .
 

حمل و نقل

1) محصول برداشت شده در سبدهاي توصيه شده و توسط كاميون و تريلي تميز و بهداشتي حمل شود. لازم است سبدها بگونه اي انتخاب گردند كه امكان  روي هم گذاري آنها فراهم باشد و بر اين اساس ضرورت دارد كه سبدها به اندازه اي پر شود كه به هيچ وجه محصول هر سبد با كف سبد رويي تماس نداشته باشد.
2) ضرورت دارد ميزان برداشت و انتقال محصول ، متناسب با ظرفيت و ساعات كار كارگاه های درجه بندی ویا فرآوري تنظيم گردد بطوري كه محصول انتقال يافته سريعاً درجه بندی ویا فرآوري شده و از انتظار محصول ممانعت بعمل آيد
3) جنس تجهيزات حمل و نقل از موادي باشد كه قابل تميز كردن  باشد .
4) تجهيزات حمل و نقل بايد خشك ، تميز و عاري از حشرات و آلودگي هاي قارچي باشند.
5) وسايل و تجهيزات حمل و نقل بايد براي جلوگيري از آلودگي مجدد همواره پاكيزه سازي شده و مخصوص خود بكار برده شوند .
6) وسايل و تجهيزات حمل و نقلي كه قبلاً براي انتقال محصول باغات  مشكوك به آلودگي مورد استفاده قرار گرفته اند ، در صورت امكان قبل از استفاده مجدد پاكيزه سازي گردند .
7) در صورت احتمال ريزش باران و برف ، استفاده از پوشش مناسب در بالاي وسايل حمل و نقل ضروري است.
8) ساختمان انبار موقت بايد به نحوي باشد كه حيوانات خانگي، حشرات، كرمها و ديگر بند پايان ، جوندگان ، پرندگان و آلاينده هاي ميكروبي و بهداشتي به آن دسترسي نداشته باشند.

انبارمانی مناسب

1-تهویه مناسب انبار و سردخانه.
2- کنترل دما و رطوبت درسردخانه
3-میوه های پوسیده به سرعت از انبار و سردخانه خارج و منهدم گردند .
4-خنک کردن اولیه میوه تا قبل از وارد نمودن به سردخانه (کاهش دمای میوه ها به 10 درجه سانتی گراد)
5-ساختمان انبار موقت بايد به نحوي باشد كه حيوانات خانگي ، حشرات ، كرمها و ديگر بند پايان ، جوندگان ، پرندگان و آلاينده هاي ميكروبي و بهداشتي به آن دسترسي نداشته باشند
زمان برداشت مرکبات بسته به نوع رقم، زودرسی  و دیررسی از تیر تا اسفند و حتی تا فروردین سال بعد به درازا می­کشد، یعنی بیش از 8 ماه میوه تازه چیده شده در اختیار مصرف کننده گذاشته می­شود. چون بیشتر انواع مرکبات پس از رسیدن خود بخود از درخت جدا نمی­شوند و برخی از باغداران تا مدت­ها پس از رسیدن، آن را روی درخت نگه می­دارند.