گیاه سالیکورنیا و ویژگیهای آن!

نام علمی:

Salicornia

تیره:

Amaranthaceae

گیاهان، سالیکورنیا به خاطر داشتن برخی ویژگی‌های خاص از جمله تولید روغن و علوفه سهم قابل توجه‌ی را به خود اختصاص داده است. در واقع این گیاه را میتوان گونه امیدوارکننده در استفاده از آب دریا برای تولید کشاورزی با ارزش اقتصادی بالا نام برد. سالیکورنیا معمولا در مرداب‌های نمکی و سواحل دریا به ویژه در مصب رودخانه‌ها و آبراه‌ها به صورت کلنی رشد می‌کند. سازوکار اصلی تحمل به شوری در این گیاه تا حدی رقیق‌سازی نمک با جذب بیشتر آب در بافت گیاه است. در ایران این گیاه به صورت طبیعی در حاشیه مرداب‌ها و در شوره‌زارهای خوزستان، سیستان، بوشهر، یزد، آذربایجان شرقی و غربی، قم، اصفهان و گرگان می‌روید. دانه‌های این گیاه حاوی 2۶ تا 33 درصد روغن،  31درصد پروتئین و ۵ درصد فیبر هستند و بالغ بر 74درصد روغن آن از نوع لینولئیک اسید است که یکی از بهترین انواع روغن‌های گیاهی است.

موارد مصرف مختلفی برای سالیکونیا چه به صورت تغذیه دام و چه به صورت مصرف خوراکی برای انسان گزارش شده است. با این حال هدف اصلی از کاشت سالیکورنیا استفاده از دانه آن به منظور استخراج روغن است.

گیاهشناسی

سالیکورنیا با نام علمی (Salicornia) از خانواده اسفناجیان (Amaranthaceae)، گیاه علفی یک ساله است که به راحتی شوری آب دریا را تحمل می‌کند. بطور کلی گونه‌های مختلف سالیکورنیا یک ساقه اصلی و شاخه‌های فرعی گوشتی دارند که عموما در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند. ساقه بند بند با ظاهری مفصلی و فتوسنتزکننده است. بندهای پایین‌تر بعد از مدتی به دلایل مختلفی از جمله سن و قرار گرفتن در شرایط نور کم‌تر، تغییر رنگ می‌دهند و به رنگ زرد، نارنجی، قرمز و یا قهوه‌ای مشاهده می‌شوند. ارتفاع عمودی گیاه به ندرت به بیش از 45 سانتی‌متر می‌رسد. سیستم ریشه در سالیکورنیا بیشتر گسترش سطحی دارد و در شرایط آبیاری با آب دریا اغلب کم‌تر از 20-10 سانتی‌متر در خاک نفوذ می‌کنند. البته سیستم ریشه در شرایط استفاده از آب با کیفیت مناسب‌تر عمیق‌تر است. بطور کلی ریشه در گیاهان بالغ به صورت چند رشته اصلی با ریشه‌های جانبی بیشتر است. برگ‌های این گیاه به قدری کوچک است که در ظاهر بی‌برگ بنظر می‌رسد، ولی در هر گره تعداد یک جفت برگ بسیار ریز تشکیل می‌شود.

در زمان تغییر فاز از مرحله رویشی به زایشی، تمام شاخه‌های جانبی به یک گل‌آذین انتهایی (سنبله) ختم می‌شود به قسمی که بسته به گونه و شرایط کاشت تعداد گل‌آذین بی‌شمار بر روی گیاه تشکیل می‌شود. طول و قطر گل‌آذین بشدت تحت تاثیر گونه، زمان ایجاد شده بر روی گیاه و شرایط آب و خاکی و از 1 تا 10 متر متفاوت است. در برخی موارد نادر در یک بوته و در شرایط مطلوب‌تر ممکن است طول برخی گل‌آذین‌ها تا 20 سانتی‌متر نیز برسد. دانه سالیکورنیا سم اسبی و جنین در آن با یک پوسته نازک پوشانده شده است.

جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی سالیکورنیا

خواص دارویی

روغن سالیکورنیا جهـت معالجـه بیمـاری هـای برونشیت، تورم کبد، اسهال، کاهش قند خون، ضـد التهـاب و فعالیت سیتوتوکسیک استفاده میشود و همچنـین ایـن گیـاه دارای خاصیت آنتی اکسیدانی نیز می باشد کـه باعـث افـزایش مقاومت روغن در برابر شرایط محیطی می شود. روغن گیاه علفی شور یا سالیکورنیا را به عنوان منبع اسیدهای چرب غیراشباع مفید است. به عنوان یک منبع غنی از اسید چـرب امگـا ۳ می باشد. این روغن پایدار بالایی در دمای ۱۱۰ درجه سانتی گراد دارد.

اهمیت سالیکورینا

اندام رویشی سالیکورنیا برای تغذیه دام مناسب بوده و می تواند بخشی از نیاز کشور به علوفه را تامین نماید. جلوگیری از فرسایش خاک و اصلاح خاک هایی که در معرض شوری و آلودگی نفتی قرار دارند. به عنوان نهاده اصلی در تولید سوخت های بیوفول به خصوص سوخت بیو دیزل بکار می توان برد. این گیاه می تواند علاوه بر ایجاد مناظر طبیعی در اراضی شور ساحلی با بهبود و احیاء چرخه های اکولوژیک نقش مهمی در حفظ زیبایی و ایجاد اکوسیستم های پایدار در این مناطق داشته باشد.  

کاشت

به طور کلی در مناطق معتدل، نمونه‌های یکساله گیاه از اوایل فروردین رویش و رشد خود را شروع می‌کنند، برای گلدهی به 100روز هوای خنک نیاز دارند و تقریباً در اوایل پاییز به بذر می‌روند. بهترین دما برای جوانه‌زنی دانه‌ها 2۵ درجه سانتیگراد در روز و ۵ درجه سانتیگراد در شب است. علی‌رغم تحمل قابل توجه گیاه به شرایط شوری بسیار بالا، یکی از مشکلات اساسی در تولید سالیکورنیا، سبز شدن آن با استفاده مستقیم از آب دریا است. برخلاف تصور گیاهان شورزی در مرحله جوانه‌زنی به تنش شوری حساس هستند و جوانه‌زنی بذر آن‌ها به طور مطلوب در شوری‌های بسیار پایین اتفاق می‌افتد. برای بهبود جوانه‌زنی، بهتر است همزمانی کاشت بذر با زمان وقوع بارش‌های زمستانی باشد.

عملکرد گیاه در واحد سطح (و نه در واحد بوته) بطور خطی با افزایش تعداد بوته در واحد سطح افزایش می‌یابد. در واقع میزان تراکم گیاه بسته به هدف کاشت و کیفیت آب متفاوت است. هرچه کیفیت آب مطلوب‌تر باشد میتوان گیاه را با تراکم کمتری کشت کرد. در صورتی که هدف از کاشت گیاه، مصرف به صورت سبزی و تازه‌خوری است میتوان گیاه را با تراکم بیشتری کشت کرد. بطور کلی در شرایط آبیاری با آب دریا تراکم کاشت 20 تا 22 بوته در متر مربع در نظر گرفته می‌شود.

داشت

اگرچه عوامل مختلفی رشد گیاه را تحت تاثیر قرار می‌دهد، ولی بطور کلی دو فاکتور عمده برای رشد مطلوب گیاه، آبیاری و مصرف کود نیتروژنه است. میزان آب مورد استفاده سالیکورنیا بستگی زیادی به میزان نفوذپذیری خاک دارد. به عنوان یک راهنمای کلی، گیاه می‌تواند روزانه تا حداکثر هر پنج روز یک بار آبیاری شود. میزان آب مصرفی گیاه تا 25000 متر مکعب در هکتار در برخی منابع گزارش شده است.

در ارتباط با نیتروژن نیز گیاه واکنش معنی‌داری به مصرف نیتروژن نشان می‌دهد. مصرف بالای نیتروژن گیاه باعث شده است که بحث استفاده از میکروارگانیزم‌های تثبیت‌کننده نیتروژن و همچنین کاربرد پساب میگو جهت تامین میزان نیتروژن مورد نیاز سالیکورنیا مطرح شود. بطور کلی علاوه بر اینکه آب دریا دارای بسیاری از عناصر میکرو و ماکرو است، پساب‌های میگو نیز غنی از مواد غذایی آلی است که می‌تواند ضمن استفاده برای تغذیه گیاه، از ورود آنها به دریا و آلودگی آن ممانعت شود.

برداشت

به دلیل همزامن نبودن رسیدگی در بین بوته‌های مختلف و حتی در سنبله‌های مختلف یک بوته و ممانعت از ریزش بذر معمولا برداشت در یک مرحله انجام نمی‌شود. توصیه می‌شود برداشت در زمانی که حداقل 50 درصد مزرعه وارد مرحله رسیدن فیزیولوژیک شده است و قبل از خشک شدن بوته انجام گیرد. رسیدن فیزیولوژیک بسته به گونه متفاوت است. ولی در برخی از گونه‌ها رسیدن فیزیولوژیک با تغییر رنگ گیاه از سبز به زرد، نارنجی و قرمز قابل تشخیص است.

عملکرد ماده خشک سالیکورنیا بسته به گونه و میزان شوری آب و خاک متفاوت و تا 20 تن در هکتار گزارش شده است.

سالیکورنیا معجزه سبز بیابان‌های ایران

یکی از گیاهان شورزی سازگار با شرایط آب و هوایی کشور گیاه سالیکورنیا است که در حوزه دارویی و صنعتی می‌تواند بازار مناسبی در داخل و خارج کشور داشته باشد.

با توجه به اینکه شوری و خشکی آب و خاک در کشور ما به عنوان یک مشکل جدی مطرح است و هر روز بر وسعت و اهمیت آن نیز افزوده می‌شود و از آنجایی که در شرایط سخت محیطی، تعداد نسبتاً محدودی از گیاهان می‌توانند به زندگی ادامه دهند بنابراین بررسی و معرفی گونه‌های شورزی با توجه به اقلیم کشورمان ضروری به نظر می‌رسد.  به همین منظور ایسنا  قصد دارد به معرفی تعدادی از این گونه‌ها منطبق با شرایط آب و هوایی کشور بپردازد.

یکی از گیاهان شورزی سازگار با شرایط آب و هوایی کشور گیاه سالیکورنیا است. با استفاده از پژوهش‌های انجام شده در خصوص  این گیاه که در حوزه دارویی و صنعتی می‌تواند بازار مناسبی در داخل و خارج کشور داشته باشد، به معرفی آن می‌پردازیم.

بر اساس یافته‌های پژوهشگران: «رشد بالای جمعیت کشور، شور شدن زمین‌های کشاورزی وکاهش منابع آب شیرین باعث شده تا کشاورزی ایران با محدودیت‌های جدی روبرو باشد. بهترین راه حل ارائه شده، مطالعه بر روی گیاهان نمک دوستی است که هم قادر به استفاده از منابع آب غیر شیرین بوده و هم از لحاظ اقتصادی می‌توانند جایگزین محصولات کشاورزی که تنها با آب شیرین قابل آبیاری هستند، باشند».

 طبق گزارش محققان داخلی: «آب دریا به وفور در دسترس است و خاک‌های شور هم در سراسر دنیا گسترده‌اند. بر اساس موازین علمی و اعمال روش‌های مناسب بر مساحت عظیمی از اراضی شور، می‌توان به اکوسیستم زراعی با تولید محصول بالا دست یافت. دستیابی به چنین هدفی نیازمند وجود دانش کافی و صحیح برای توسعه مدیریت بیوسالین (شور کشت) و استفاده از اراضی و آب‌های شور است و این روش کشت، مساعدت علمی مهمی در جهت مدیریت خاک‌های تحت تأثیر شوری، آب آبیاری شور و هالوفیت هاست. لذا باید به دنبال راهکارهایی بود تا از آب شور برای مقاصد مختلف از جمله کشت گیاهان علوفه‌ای، درختچه‌ای، دارویی و صنعتی استفاده کرد. از جمله این گیاهان که با تحقیقات مناسب می‌توان به توسعه و تولید آن پرداخت؛ جنس سالیکورنیا  (salicornia) است».

در این مقالات آمده است: «شورزی‌های جنس سالیکورنیا چند سالی است توجه محققان دنیا را به خود جلب نموده است. سالیکورنیا شامل ۱۱ جنس و حدود ۱۰۰ گونه و از خانواده اسفناج یا کنوپودیاسه (Chenopodiaceae)  هستند».

بر اساس یافته‌های این پژوهش: «خانواده اسفناج (Chenopodiaceae)، با حدود ۱۰۳ جنس و هزار گونه و دارای پراکندگی وسیع در سطح دنیاست و از نظر تنوع و تعداد گونه‌ها، دومین مقام را بین خانواده‌های گیاهی دنیا دارد. خانواده Chenopodiaceae از خانواده‌های بزرگ درایران و دارای پراکندگی وسیعی در اکثر نقاط کشور، به خصوص در مناطق شور، از خاک‌های شور و بیابان‌ها، تا سواحل شور دریاها و دریاچه‌های شور (دریای خزر، خلیج فارس، دریاچه نمک و… )  است. اغلب گیاهان این خانواده، هالوفیت هستند و دارای اهمیت اکولوژیکی فراوان و همچنین اهمیت اقتصادی هستند».

مهمترین کاربرد هالوفیت‌ها گیاه‌پالایی آلاینده‌های مختلف از محیط آب، خاک و اتمسفر است

در این پژوهش‌ها مشخص شده است: «مهمترین کاربرد هالوفیت‌ها با توجه به خصوصیات بی‌نظیر آن‌ها در تحمل شرایط نامطلوب استفاده از آن‌ها برای گیاه‌پالایی آلاینده‌های مختلف از محیط‌های آلوده آب و خاک است.گیاه پالایی که یکی از مهمترین شاخه‌های بیوتکنولوژی محیط زیست است، تکنولوژی نوظهوری است که گیاهان و میکروارگانسیم‌های مستقر در محیط ریشه آن‌ها برای حذف، تجزیه یا جذب آلودگی‌های موجود در خاک، آب سطحی، آب زیرزمینی و اتمسفر استفاده می‌شوند.

سالیکورنیا گیاهی شورزی، با مزه شور، آبدار و یکساله است

نتایج پژوهش‌ها نشان داده است: «سالیکورنیا گیاهی شورزی، دارای مزه شور، آبدار و یکساله است. این گیاه با نام‌های تجاری لوبیای دریایی (Sea Beans)،  علف هرز ترشی (Glasswort Pickleweed  ) و  رازیانه آبی مرداب (Samphire Marsh) در دنیا شناخته می‌شود. ارتفاع این گیاه کمتر از ۵۰ سانتی متر است، ساقه‌ها بند بند و آبدار، برگ‌ها کوچک به گونه‌ای که بی‌برگ به نظر می‌رسد و به شکل فلس‌های تحلیل رفته است، به نحوی که در نگاه اولیه گیاه بدون برگ تلقی می‌شود.

بر اساس این پژوهش: «۶ گونه سالیکورنیا در مرکز و جنوب ایران شناسایی شده‌اند. گونه  Salicornia iranica   که قادر است شرایط خشک را تحمل کند در مرکز ایران پراکنده شده و گونه Salicornia    persica   که شرایط باتلاقی و بسیار شور را نیاز دارد در جنوب و مرکز پراکنده شده است. اخیراً این گیاه برای توسعه نوار ساحلی جنوب و کشت در نواحی ساحلی دریای خزر مورد توجه قرار گرفته است.

در این مقالات آمده است: «رویشگاه‌های این گیاه در ایران شامل استان‌های فارس، سمنان،گرگان، خوزستان، بوشهر، هرمزگان، یزد، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اصفهان، قم و تهران است. بخشی از این گیاه در رودخانه زاینده رود، تالاب گاوخونی، استان فارس و حاشیه خلیج فارس می‌روید. با وجود اینکه ایران یکی از رویشگاه‌های اصلی این گیاه با پراکنش بالا است، مطالعات انجام شده در این باره در کشورما بسیار محدود است. سه دلیل عمده موجب شده است که سالیکورنیا به عنوان یک گیاه روغنی مورد توجه قرار گیرد:

۱-پتانسیل تولید بالا با آب دریا

۲-روغن قابل استخراج قابل مقایسه با روغن گلرنگ

۳-عملکرد مشابه با سویا با آب شیرین».

سالیکورنیا خاصیت آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی و ضددیابتی دارد

در این پژوهش آمده است: «این گیاه نه تنها به خاطر مزه شور آن بلکه به خاطر ارزش غذایی بالا در بخش مواد معدنی و ویتامین‌های آنتی اکسیدانی مانند ویتامین C  و بتا کاروتن به صورت تازه مصرف می‌شود. بخش هوایی سالیکورنیا نه تنها منبع خوبی از مواد معدنی است بلکه سرشار ازپروتئین‌ها و ویتامین‌ها است.

بر اساس یافته‌های این پژوهش‌ها: «مطالعات فیتوشیمیایی صورت گرفته بر روی این گیاه حضور اسیدهای چرب، استرول‌ها، ساپونین، مشتقات کلروژنیک اسید، آلکالوئیدها، فلاونوئیدها و سایر ترکیبات فنلی را گزارش داده است.گونه‌های سالیکورنیا در طب سنتی برای درمان برونشیت، هپاتیت و اسهال کاربرد داشته و فعالیت آنتی‌کسیدانی، ضد التهابی و ضد دیابتی از خود نشان می‌دهند».

دانه سالیکورنیا حاوی ۳۰ تا ۴۰ درصد چربی و منبع خوبی از لوریک اسید است

بر اساس مطالعه موردی گزارش شده است: «salicornia persica   حاوی ۳۰تا ۴۰ درصد چربی و منبع خوبی از لوریک اسید است. از آنجا که روغن به عنوان یک کالای استراتژیک در موضوع امنیت غذایی دارای اهمیت است، روغن حاصل از دانه‌های این گیاه می‌تواند به خود کفایی در این زمینه کمک نماید».

محققان دریافته‌اند: «عملکرد سالیکورنیا بیگلوی و سالیکورنیا پرسیکا در مزرعه تکثیری مرکز ملی تحقیقات شوری که با آب ۱۵ds.m  آبیاری شده بودند، در دوره رشد ۲۱۵ روز به ترتیب ۹. ۱ و ۵. ۱ تن در هکتار بدست آمد. در طول دوره رشد ۱۴۰ روز بعد از کاشت میزان زیست توده تر گونه پرسیکا و بیگلوی با آب ۱۵ ds.m  به ترتیب ۳۲ و ۱۵ تن در هکتار بود.»

سالیکورنیا می‌تواند در احیاء چرخه‌های اکولوژیک و اکوسیستم‌های پایدار نقش مهمی داشته باشد

در این پژوهش اشاره شده: « توسعه و کشت این گیاه به صورت زراعی با موانعی مانند عدم دسترسی به بذور اصلاح شده، نبود تجهیزات مکانیزاسیون مناسب کشت این گیاه، عدم دسترسی به صنایع تبدیلی و آب شویی بالا گیاه سالیکورنیا و تجمع جلبک و… روبرو است  اما جلوگیری از فرسایش خاک و اصلاح خاک‌هایی که در معرض شوری و آلودگی نفتی قرار دارند از دیگرجنبه‌های مهم کشت این گیاه محسوب می‌شوند. این گیاه می‌تواند علاوه بر ایجاد مناظر طبیعی در اراضی شور ساحلی با بهبود و احیاء چرخه‌های اکولوژیک نقش مهمی در حفظ زیبایی و ایجاد اکوسیستم‌های پایدار در این مناطق داشته باشد.

 لذا با وجود بعضی موانع و مشکلات بر سر استفاده از این گونه، توجه به این گیاه و کشت آن در سطح وسیع و فراهم آوردن صنایع تبدیلی این محصول به خصوص در مناطق جنوبی کشور، ما را در دست‌یابی به درآمدهای پایدار در بخش کشاورزی ایران یاری خواهد نمود».