کاشت و پرورش پسته ی کوهی(بنه)

نام علمی:

Pistacia atlantica

تیره:

Anacardiaceae

پسته وحشی از گیاهان درختی بلندقامت نواحی کوهستانی و نیمه خشک ایران است. ارتفاع این درخت در مناطقی گاهی به ۷ یا ۹ متر هم میرسد. این درخت در ایران با نام های دیگری ازجمله درخت سقز و بنه شناخته می شود. میوه این درخت، دانه‌ای روغنی، سفت، کوچک و مدور و رسیده آن سبزرنگ است. از روغن دانه بنه، جهت مصارف دارویی و خوراکی و از میوه آن برای تهیه ترشی، مربا و از خشک‌ شده میوه آن جهت معطر کردن ماست و دوغ استفاده می شود. میوه این درخت برای دام نیز غذایی مناسب است. پسته وحشی کاربردهای متعدد و متنوع صنعتی و تجاری دیگری نیز دارد. درخت بنه منبع تولید شیره سقز نیز هست. سقز استفاده دارویی فراوان دارد.

این درخت خشکی پسند می باشد و در نواحی گرم و خشک رشد خوبی دارد. میوه این گیاه دارای دانه ای روغنی، کوچک سفت و مدور می باشد. رنگ میوه درخت بنه در ابتدا صورتی می باشد که پس از مدتی به رنگ قرمز متمایل می شود و در هنگام رسیدن به رنگ سبز در می آید. صمغ حاصل از این درخت دارای ارزش تجاری بالایی است تا آنجا که صادر می شود. مواد تشکیل دهند صمغ این گیاه شامل روغن تربانتین و کلوفان است. این درخت سالانه میوه های زیادی تولید می کند. استفاده های گوناگونی از میوه این درخت می شود. میوه این دارای طعمی ترش مزه است.

از این درخت سه واریته در ایران می‌روید :

کسور یا بنه کابلی (cabulica) :

این واریته در جهان در کشورهای ایران، افغانستان، جنوب استرالیا و پاکستان می‌روید. این واریته در ایران در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، کرمان (شاه کوه، کوه جبال بارز) و سیستان و بلوچستان (۱۳ کیلومتری جنوب غرب نصرت‌آباد، کوه تفتان) می‌روید.

بنه کردستانی، کُلخنک یا سقز (kurdica) :

این واریته در جهان در کشورهای ایران، سوریه، آناتولی، شمال عراق و ارمنستان می‌روید. این واریته در ایران در استان‌های کردستان، کرمانشاه، خوزستان، کرمان، فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان می‌روید.

بنه چاتلانقوش (mutica) :

این واریته در جهان در ایران، ترکیه، آناتولی و قفقاز می‌روید. این واریته در ایران در استان‌های گیلان، آذربایجان، همدان، کردستان، کرمانشاه، مرکزی، کرمان، کرمان، فارس، لرستان، تهران، خراسان و سیستان و بلوچستان می‌روید.

گیاهشناسی

درخت بنه گیاهی از خانواده پسته به شمار می رود که با نام پسته وحشی نیز معروف است و به دلیل خواصی با ارزشی که دارد با نام مروارید سیاه نیز شناخته می شود. برای کاشت در مناطق گرم و خشک مناسب است چرا که نیاز آبی کمی دارد. میوه گرد و کروی مانندی در سایز کوچک سفت و مدور تولید می کند که رنگ آن در ابتدای رشد به رنگ صورتی است که پس از مدتی به رنگ صورتی مایل به قرمز تبدیل می شود و در نهایت به هنگام رسیدن به رنگ سبز تغییر می کند. علاوه بر میوه پر خاصیت از این درخت صمغی را به دست می آورند که ارزش تجاری بالایی دارد به همین دلیل بیشتر آن را صادر می کنند که از مواد با ارزش تشکیل دهنده صمغ این گیاه می توان به روغن تربانتین و کلوفان اشاره نمود.

توجه داشته باشید که این درخت بیشتر در میان قله ها پر ارتفاع و همچنین پرتگاه ها و مناطق دور دست رشد می کند که میوه خوشمزه ای دارد که دارای پوست سفتی است که در داخل آن مغز گیاه قرار دارد که همچون مغز پسته به رنگ سبز است. نکته جالب توجه اینجاست که میوه نارس این گیاه را شما به راحتی همچون چاقاله بادام می توانید میل کنید و گیاهی خود گرده افشان به شمار می رود. درختی خزان پذیر به شمار می رود که در فصل بهار برگهای آن تغییر رنگ می دهند و در نهایت می ریزند. گل های زیبای این گیاه به صورت تک جنسی ظاهر می شوند که تعدادی کاسبرگ دارد که معمولاً گل های نر آن 4 تا 5 پرچم و گل های ماده آن دارای خامه کوتاهی هستند که شاخه های سفید رنگ مایل به خاکستری دارد.

کاربرد ها و خواص

طبع میوه تازه این گیاه، گرم و خشک است و خشک آن خیلی گرم و خشک است.
خوردن میوه بنه جهت تقویت نیروی جنسی، مفید است.
بنه مدر و ادرار آور می باشد.
برای درمان اسهال های ساده از دم کرده پوست و برگ این گیاه می توان استفاده کرد.
جهت رفع کم خونی از بنه می توان استفاده کرد. معمولاً در غذاهای محلی مانند کشک به جای گردو از بنه استفاده می کنند.
جهت کمردرد و دردهای مفصلی از روغن این گیاه می توان به کمر مالید.
برای پاک کردن کبد و رفع سردرد از ترشی بنه می توان استفاده کرد.
برای رویانیدن مو از ضماد سوخته آن استفاده می شود. این ضماد برای بیماری گری نیز مناسب است.
خوردن زیاد آن برای گرم مزاجان مضر است.
برای صاف شدن صدا از روغن بنه می توان استفاده کرد.
جهت بیماری لقوه و فلج کمی از روغن بنه میل شود و با آن عضو را ماساژ دهند.
خوردن روغن بنه جهت یرقان مفید است.
کسانی که سختی ترشح ادرار دارند می توانند از روغن بنه استفاده کنند.
جهت تقویت اعصاب، بنه را کوبیده و با شکر مخلوط کرده، میل نمایید.
خوردن حلوای میوه بنه باعث تقویت قدرت حافظه می گردد.
جهت کلیه و دفع سنگ های ریز آن از میوه بنه استفاده شود.
روغن و میوه بنه پاک کننده اخلاط سینه و ریه می باشند.
کسانی که می خواهند چاق شوند، بنه، بادام زمینی، بادام درختی و شکر را کوبیده میل کنند.
جهت باز شدن رنگ پوست صورت، بنه را کوبیده به صورت ماسک روی پوست صورت بگذارند.
خوردن بنه از ترک لب جلوگیری می کند.
بنه برای درمان شب کوری مفید است.
کسانی که نرمی استخوان دارند از بنه استفاده کنند.

خواص سقز :

محصول سقز درختان بنه که دارای ارزش اقتصادی فراوانی می باشد،جزء اقلام صادراتی است که از نظر ارزآوری حائز اهمیت می باشد.سقز جزء دسته سمغهایی (الئورزینها) قرار می گیرد که دارای خواص داروئی، خوراکی و صنعتی فراوان می باشد و در طب سنتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.چند نمونه از کاربرد سقز:

در صنایع چسب، صنایع لاک، صنایع رنگ، صنایع پلیمری، صنایع داروسازی.
به عنوان امولسیون کننده، در تهیه روغن چاپ و روغن کابل، در تهیه پارکت و کفپوش، آهارهای کاغذ، به عنوان قارچ کش جهت حفاظت چوب و کاغذ و پارچه.
در تهیه اسانس و عطریات
به عنوان ضدعفونی کننده در درمان بیماری های مختلف

شرایط اکولوژیکی

با توجه به اینکه گیاه پسته وحشی بومی مناطق گرم و خشک است، باید در معرض نوردهی فراوان باشد. مناسب ترین خاک برای این گیاه، ترکیب شن و ماسه و خاک رس است. افزودن کمی زغال‌سنگ نارس به این خاک نیز بسیار مناسب است. آبیاری این گیاه باید هنگامی صورت بگیرد که خاک کاملاً خشک‌ شده باشد.

روش کاشت

بهترین زمان برای کاشت در فضای آزاد از دهم اسفند ماه الی ۱۰ فروردین می باشد. محل مورد نظر را ابتدا کاملا شخم بزنید و خاک آن را پودر کنید سطح مورد نظر ۱۰ الی ۱۵ سانت از سطح زمین بالاتر باشد. سپس ماسه رود خانه ای بر روی خاک بریزید طوری که محتوای خاک و ماسه به صورت نصف به نصف باشد و کاملا ماسه و خاک را با هم مخلوط کنید. سپس سطح مورد نظر را کاملا صاف کنید و بذر های مورد نظر را بر روی این سطح بپاشید پس از پایان این کار دقیقا دو برابر سایز بذر بر روی آن ماسه الک شده بپاشید و در انتها آبیاری به کمک یک آبپاش صورت دهید. محل کاشته شده می باید هر روز آبیاری بشود و خاک آن همواره مرطوب باشد. بذر های سبز شده در فصل پاییز می توانید از زمین جدا کرده و به گلدان و یا محل مورد نظر منتقل بفرمایید.

آفات و بیماری ها

از آفات و بیماری های پسته وحشی می توان به موارد زیر اشاره نمود.

پروانه برگخوار بنه:

پروانه برگخوار بنه نوعی پروانه است که دارای بال های سفید رنگی است که بر روی بال های آن لکه ها سیاه رنگی وجود دارد که همانطور که از نامش پیداست آسیب جدی به برگ ها گیاه وارد می کند.

آفت تشی:

آفت تشی با نام های مختلفی همچون سیخور یا گربه تیغی شناخته می شود که در واقع خطرناک نوع آفات جونده به شمار می رود که به گیاه آسیب وارد می کند.

نکته: برای مبارزه با آفات و بیماری های درخت بنه استفاده از سموم شیمیایی بهترین گزینه به شمار می رود.

نحوه برداشت میوه بنه

برداشت میوه درخت بنه همچون میوه پسته انجام می شود و کار چندان سختی نیست چرا که فقط کافی است میوه را از درخت جدا و در درون سبد یا جعبه بگذارید همچنین می توانید به صورت مکانیزه از روش ویبره برای برداشت میوه این درختچه کوچک اقدام کنید برای این منظور در زیر درخت پارچه یا نایلونی پهن کنید و درخت را تکان دهید تا میوه ها آن از درخت جدا شده و بر روی پارچه بریزند.

نحوه بهره برداری شیره سقز :

برای دیدن مستند کامل برداشت سقز اینجا کلیک کنید.

با پایان بارش های بهاره و رسیدن دما به حداکثر میزان خود در منطقه ( بین اوسط خرداد تا اوایل تیر ماه ) کار بهره برداری شیره سقز از درختان بنه آغاز می شود چون در این زمان درخت در حال رشد است و شیره سقز از آن تراوش می کند .

بهره برداری با شیوه ای سنتی و به روش زیر انجام می‏گیرد :

ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل 30 سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم هایی به اندازه 5 سانتیمتر و عمق 1 سانتیمتر به حالت زیگزاگی و با فاصله 20 سانتیمتر از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می کنند . تعداد زخم های ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از 25 زخمه باشد چون در اینصورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می شود . اگر چه اغلب مشاهده می شود که گاه تا 70 زخمه نیز بر یک درخت زده شده است . همچنین زخم ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه های فرعی درخت اجتناب کرد.

بعد از ایجاد زخم ها ، با خاک رس کاسه های گلی کوچکی درست کرده و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب می‏کنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد ، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می شود. بعد از این مرحله می بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه ها تراوش کرده و کاسه ها پر از شیره شود .

بعد از پر شدن کاسه ها از شیره ، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است 3 الی 5 هفته طول بکشد ، اقدام به جمع آوری کاسه ها می نمایند . جمع آوری کاسه ها در صبح زود و از موقع طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .

بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود ، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .

پس از جمع آوری کاسه ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده است و حالتی مانند خمیر نان دارد ، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه ها می نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می نمایند .

چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد ، اغلب بعد از جمع آوری ، شیره ها را در ظرف های حلب می ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب ، آن را می جوشانند که با اینکار شیره ، غلیظ شده و ناخالصی هایی مانند سنگریزه ، گرد و خاک ، برگ و … که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده است ، جدا می شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن ، شیره ها را در داخل کیسه هایی که از پارچه مخصوص درست شده است می ریزند و در آب سرد می گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد .

به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می آید .

کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می دهند .

متاسفانه جنگلهای بنه منطقه اغلب بدلیل بهره برداریهای بی رویه و همچنین بهره برداری در سالهای خشک ( که درخت نیاز به استراحت دارد ) ، صدمات جبران ناپذیری دیده اند که امید است با افزایش آگاهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری ، این گونه باارزش حفظ شده ، و از نابودی آنها جلوگیری گردد .

علاوه بر این می توان با استقرار صنایع تبدیلی در منطقه ، از صادر شدن این محصول بسیار پرارزش بصورت خام جلوگیری کرده و از آن استفاده های بهینه ای را بعمل آورد .