مدیریت صحیح آفات، بیماری ها و علف های هرز: استفاده از سموم شیمیایی مصنوعی در کشاورزی ارگانیک مجاز نیست، مگر کاربرد بعضی از ترکیبات معدنی ساده که مورد تایید فدراسیون بین المللی جنبش کشاورزی ارگانیک (IFOAM) قرار گرفته باشد. در کشاورزی ارگانیک از روش های مختلفی برای پیشگیری خسارت یا مبارزه با آفت های کشاورزی استفاده می شود که به آن مدیریت تلفیقی آفات (IPM) گفته می شود.
تاریخچه مدیریت تلفیقی آفات
با کشف و اختراع انواع آفت کش های شیمیایی در قرون اخیر، به شکل گسترده از آنها در حوزه های مختلف و از جمله کشاورزی استفاده شده است.
هرچند استفاده از این مواد در کوتاه مدت باعث کنترل سريع آفات و رشد و توسعه کشاورزی و تولیدات مختلف باغی و زراعی می شد، ولی تأثیرات بلند مدت خطرناکی در محیط زیست می گذاشت و باعث ورود سموم شیمیایی مختلف به محصولات غذایی و چرخه غذایی انسانها می شد.
از دیگر آثار استفاده بیش از حد و کنترل نشده این مواد، ظهور و شیوع آفات جدید و ثانویه و طغیان مجدد آفات بود که از مقاومت ایجان این آفت کش ها ناشی میشد.
برای کاهش استفاده از این آفت کشهای شیمیایی، حذف اثرات نامطلوب آنها بر کشاورزی و مواد غذایی و در عین حال مبارزه مناسب با آفات، جلوگیری از زیانهای اقتصادی آنها و در نتیجه افزایش بازدهی تولید محصولات کشاورزی، از میانه های قرن بیست میلادی موضوع مبارزه و کنترل تلفیقی با آفات مطرح شد و مورد استفاده قرار گرفت.
روش های گوناگون در مدیریت تلفیقی آفات
الف) پیشگیری از آفت
١- جلوگیری از ورود عوامل خسارت زا به داخل مزرعه
اولین و مهم ترین گام در کنترل آفات ، بیماری ها و علف های هرز در واحدهای زراعی تولید محصولات ارگانیک، بکارگیری تمهیداتی است که با اجرای آن ها از ورود این عوامل زیان آور به مزرعه، گلخانه و انبار جلوگیری به عمل می آید. این اقدامات شامل: قرنطینه ، بوجاری بذر، مصرف بذر و نهال سالم و تهیه آن از منابع مطمئن، نصب توری روی در و پنجره های گلخانه ها و انبارها ، اطمینان از عاری بودن از عوامل بیماری زا و بذر علف های هرز توسط ماشین آلات و ادوات ، مصرف کودهای پوسیده و … می باشد.
۲- از بین بردن کانون های آلودگی قبل از انتشار آن ها
در صورتی که به هر دلیل عوامل زیان آور وارد مزرعه ، گلخانه ، باغ و یا انبار شدند، می بایست به نحو مقتضی آن ها را از بین برد و مانع استقرار و توسعه آن ها شد. از بین بردن میزبان های زمستانه، حذف و سوزاندن بوته ها و شاخه های آلوده ، از بین بردن علف های هرز حاشیه مزارع ، کنار جوی ها و کانال های انتقال آب و غیره از جمله این اقدامات می باشد.
3- استفاده از بذر و نهال مقاوم
یکی از مهمترین روش های پیشگیری در کنترل آفات و بیماریهای گیاهی ، استفاده از بذور و نهال های مقاوم نسبت به این عوامل خسارت زا می باشد. در حال حاضر برای بسیاری از گیاهان زراعی و باغی ارقام مقاوم یا متحمل تولید شده اند که نسبت به یک یا چند عامل بیمارگر گیاهی تحمل نسبی داشته یا مقاومند. بدیهی است که در انتخاب ارقام مقاوم بایستی با توجه به بیماریها و آفات موجود در هر منطقه ، ارقامی را انتخاب کرد که بیشترین تحمل و یا مقاومت را نسبت به همان عوامل داشته باشند.
ب) مهار (کنترل) آفت در مدیریت تلفیقی آفات
مبارزه ی بدون سم با آفت های گیاهی را می توان به شیوه های زیر انجام داد .
1- استفاده از روش مبارزه زراعی
در این روش با انجام عمليات زراعی مناسب ، محیط کشت را برای زندگی و فعالیت آفت های مورد نظر نامساعد می کنند و در نتیجه، خسارت آن ها را کاهش می دهند. این روش به دلیل سادگی کار، ارزانی و بی خطر بودن آن به عنوان یکی از اجزاء مهم مبارزه تلفیقی با آفت به شمار می رود.
مهم ترین عملیات مدیریت تلفیقی آفات در مبارزه زراعی عبارتند از:
– اجرای تناوب زراعی مناسب
به عنوان مثال ؛ کشت مداوم گیاه جالیزی و یا پنبه در یک مزرعه ، باعث ازدیاد مگس جالیز و سنک قوزه پنبه می گردد . بنابراین، با خودداری از کشت جالیز طی دو یا سه سال بعد و جایگزین کردن آن با محصولات غیر جالیزی ، می توان از طغیان بیشتر این آفت ها در مناطق آلوده جلوگیری نمود.
– اجرای شخم عميق
شخم های عمیق در فصل پاییز ، تعداد زیادی از کرمینه ها و شفیره ها و تخم های حشرات را از بین می برد. به عنوان مثال : ساده ترین راه برای از بین بردن لاروهای زنبور ساقه خوار غلات آن است که بلافاصله پس از برداشت محصول غلات ، زمین را شخم بزنیم.
– رعایت تاریخ مناسب کاشت و برداشت
مثلا جلو انداختن زمان برداشت چین اول يونجه ، باعث از بین رفتن درصد زیادی از آفت درجه یک یونجه، یعنی سرخرطومی یونجه «قنج» خواهد شد.
– مدیریت آب
با مدیریت صحیح در امر آبیاری تا حد زیادی می توان از خسارت آفت ها جلوگیری نمود . استفاده از یخ آب زمستانه ، زمستان گذرانی تعدادی از آفت های کشاورزی را با خطر مواجه کرده و جمعیت آن ها را به شدت کاهش می دهد.
– استفاده از گیاهان تله
در این روش ، گیاهان مناسبی را به عنوان «گیاهان تله» در اطراف مزرعه یا در بین ردیف های کاشت می کارند و پس از آن که آفت های مورد نظر بر روی گیاهان تله جا خوش کردند، به طريق مناسبی از بین می برند. مثل استفاده از ذرت در اطراف مزارع پنبه، جهت مبارزه با عسلک و سِنَک قوزه پنبه.
۲- استفاده از روش مبارزه مکانیکی با آفت های گیاهی
کارهایی مانند جمع آوری بقایای محصول، بریدن و جمع آوری شاخه های آلوده به آفت در باغ ها و سوزاندن آن ها یک مبارزه مکانیکی و دستی به شمار می آیند.
-با بستن گونی با نوارهای مقوایی لانه زنبوری به دور تنه بعضی از درختان میوه مانند سیب درختی، می توان آفت هایی مانند کرم سیب را که برای انجام زمستان گذرانی به لابلای این گونی ها و مقواها پناهنده می شوند، به دام انداخت و آن ها را از بین برد.
-برای مبارزه با کرم خراط که تنه درختانی مانند گردو را سوراخ می کنند، می توان با وارد کردن سیم مفتولی درون سوراخ های ایجاد شده توسط آفت و یا استفاده از نوارهای چسبدار کایر مونی بر روی تنه و شاخه های اصلی درخت، لاروهای آفت را کشت و از بین برد.
-جهت مبارزه با کرم گلوگاه انار، علاوه بر جمع آوری و انهدام انارهای آلوده در تمام طول فصل رشد و بعد از برداشت ، می توان نسبت به پرچم زدایی میوه های انار ۶-۵ هفته بعد از ظهور اولین گل به عنوان مبارزه مکانیکی اقدام نمود.
-آفتاب دهی خاک : آفتاب دهی خاک از روش های کنترل فیزیکی و مکانیکی است که از انرژی خورشید برای کنترل عوامل خسارت زای گیاهی استفاده می شود . در این روش با افزودن کود حیوانی تازه به اراضی شخم خورده آیش و پوشاندن آن با پلاستیک روشن در تابستان، خاک ضد عفونی می شود . در این حالت افزایش حرارت خاک باعث از بین رفتن بسیاری از آفات ، عوامل بیمارگر خاکزی و حتی بذور علف های هرز می شود.
۳- استفاده از روش مبارزه بیولوژیکی در مدیریت تلفیقی آفات
دانشمندان علم حشره شناسی از سال ها پیش، بسیاری از موجودات و حشرات مفید یا همان دشمنان طبیعی آفت های گیاهی را شناسایی کرده و مورد آزمایش قرار داده اند. امروزه تعدادی از این حشرات مفید را در پرورشگاه های مخصوص خود به نام « انسکتاریوم» پرورش داده و آن ها را در موقع مناسب در مزارع و باغ ها رها می کنند تا آفت های مورد نظر را به طور طبیعی از پای در آورند.
در مبارزه بیولوژیکی از این عوامل برای مهار آفت ها استفاده می کنند: شکارگرها – انگلی ها و بیماری زاها
شکارگرها
شکارگرها جزو آن دسته از دشمنان طبیعی هستند که در طول مدت رشد خود از چندین شکار تغذیه می کنند. کفش دوزک ها ، بالتوری ها ، مورچه ها، زنبورها و سن های شکارگر از جمله حشرات شکارگر هستند . به عنوان مثال بعضی از انواع کفش دوزک ها، خیلی پر اشتها هستند و به سرعت تعداد زیادی از حشرات را شکار می کنند. هر نوزاد کفش دوزک هفت نقطه ای، بیش از ۱۰۰۰ شته را در دوره زندگی خود شکار می کند و یک کفش دوزک بالغ ( سوسک کفش دوزک) تا ۹۰۰۰ شته را می خورد.
انگلی ها
انگلی ها، حشرات سودمندی هستند که در مبارزه بیولوژیکی عليه بعضی از حشرات زیان آور به کار می روند. حشرات انگلی در اصل حشراتی هستند که یکی از مراحل زندگی خود را در بدن حشره ی مورد نظر ( آفت ) می گذرانند. از جمله این حشرات انگلی سودمند « زنبورهای تریکو گراما» هستند. تاکنون ۵۴۹ گونه از این زنبورهای مفید شناخته شده اند.
از این زنبور، سال هاست که در کشورهای چین، روسیه ، آمریکا و بعضی از کشورهای اروپایی، در میلیون ها هکتار از مزارع و باغ ها ، بر عليه بعضی از حشرات زیان آور استفاده می شود . در این کشورها، زنبور تریکوگراما را به طور انبوه تولید کرده و به کشاورزان و باغداران می فروشند.
در کشور ما هم چند سالی است که برای بهره مندی از مدیریت تلفیقی آفات تولید انبوه «زنبور تریکوگراما» با حمایت وزارت جهاد کشاورزی شروع شده و بر علیه تعدادی از آفت های کشاورزی مانند کرم ساقه خوار برنج و کرم گلوگاه انار به کار گرفته شده است .
بیماری زاها
علاوه بر حشرات شکارچی و انگلی ها، عوامل زنده ای مانند قارچ ها، ویروس ها و باکتری ها از عوامل بازدارنده ی فعالیت حشرات به شمار می روند. به عنوان مثال : در حال حاضر توانسته اند با تکثیر باکتری های ویژه و پاشیدن آن بر روی بوته های پنبه ، آفت مهم پنبه یعنی کرم قوزه پنبه را از بین ببرند.
۴- کاربرد جلب کننده های حشرات در مبارزه با آفت
امروزه وسایلی مانند نوارهای رنگی، تله های نوری و تله های فرمونی ، کاربرد وسیعی برای به دام اندازی و از بین بردن بعضی از آفت های کشاورزی پیدا کرده اند. به عنوان مثال؛ از تله های نوری برای جلب و به دام انداختن بعضی از آفت های شب پرواز در کشاورزی مانند پروانه کرم خراط استفاده می شود. همین طور از تله های فرمونی برای به دام اندازی حشرات نر در طول شبانه روز استفاده می شود. در این تله ها، ماده ای به نام «فرمون» قرار می دهند که نقش جلب کننده ی پروانه های جنس نر را به عهده دارد. بنابراین با به دام اندازی حشرات نر با استفاده از تله های فرمونی از تجدید نسل آفت جلوگیری کرده و جمعیت آن را کاهش می دهند.
استفاده از آفت کش های مجاز در کشاورزی ارگانیک
همانگونه که قبلا ذکر شد، سموم دفع آفات نباتی مصنوعی اعم از قارچ کش، حشره کش ، علف کش، کنه کش و غیره جایگاهی در کشاورزی ارگانیک ندارند. لیکن این بدان مفهوم نیست که از هیچ نوع ماده شیمیایی و به اصطلاح از هیچ سمی نمی توان استفاده کرد. در این سیستم، در شرایطی که آفت یا بیماری شدت یابد و با روش های دیگر مبارزه، که قبلا ذكر شد ، کنترل آن میسر نشده باشد، استفاده از ترکیبات معدنی و یا ترکیبات آلی که منشاء طبیعی داشته باشند، مجاز می باشد. شایان توجه است که این دسته از سموم بایستی حداقل خطر را برای جانوران ، بخصوص پستاندارن و حشرات مفید داشته باشد و کمترین آسیب ممکنه را به محیط زیست وارد نماید و سریعا تجزیه شده و در طبیعت انباشته نشوند
امروزه آفت کش هایی به بازار آمده اند که مصرف آنها در کشاورزی ارگانیک اشکال ندارد . این آفت کش ها ممکن است با پایه مواد معدنی ، مواد آلی طبیعی و یا فرآورده های بیولوژیک باشند و با اسامی تجاری گوناگونی ارائه شوند که تحت نظارت سازمان های مربوطه زیر اجازه استفاده از آنها داده می شود.
G.A.P (عملیات خوب کشاورزی- Good Agricultural Practices) ،
IPM (مدیریت تلفیقی آفات- Integrated Pest Management) ،
ICM (حد مجاز آلاینده ها در محصولات کشاورزی- Integrated Crop Management)
۱-گوگرد معدنی (سولفور)
به صورت پودر گردپاشیو نیز به شکل پودرهای قابل تعلیق در آب (پودر و تابل) برای کنترل سفیدک های حقیقی ، برخی دیگر از بیماری های قارچی و کنترل کنه های گیاهی کاربرد دارد.
۲- پودر سیلیس
از این پودر می توان برای کنترل آفات انباری و نگهداری دانه هایی نظیر غلات استفاده نمود. بدیهی است محصولاتی که این پودر به آنها افزوده شده است، قبل از مصرف بایستی الک شوند.
٣- محلول بوردو
محلولی است که از ترکیب سولفات مس و آب آهک تشکیل می شود و برای کنترل بیماری هایی مثل سفیدک های داخلی (به ویژه سفیدک داخلی مو) به کار می رود.
۴- صابون های قلیایی
محلول هایی هستند که از ترکیب نمک های پتاسیم و یا سدیم با اسیدهای چرب به دست می آیند و خاصیت حشره کشی دارند. در مصرف این محلول ها بایستی به این نکات توجه داشت :
- اولا این مواد خاصیت تماسی داشته و بنابراین بایستی طوری مصرف شوند که حتما روی بدن حشرات پاشیده شوند.
- ثانیا در هوای خشک و گرم مصرف نشوند، زیرا پس از خشک شدن تأثیر خود را از دست می دهند.
- ثالثا تعدادی از گیاهان نسبت به آن ها حساس بوده و در اثر مصرف آن ها دچار گیاه سوزی می شوند. لذا قبل از مصرف، باید از عدم حساسیت گیاه به آن ها اطمینان حاصل کرد.
5- روغن های امولسیون شونده
اغلب این روغن ها منشاء معدنی داشته و با آب به نسبت مناسب مخلوط و روی گیاهان پاشیده می شوند. این روغن ها عمدتا برای کنترل حشرات آفت به کار می روند.
۶- مواد و عصاره های گیاهی
این ترکیبات منشاء گیاهی دارند. بنابراین بقایای خطرناکی برای محیط زیست از خود به جای نمی گذارند، معمولا در مقادیر مصرفی توصیه شده برای انسان و حیوانات خون گرم، کم خطر و یا بدون خطر هستند و به طور کلی با محیط زیست سازگارند.
برخی از این ترکیبات گیاهی که مدیریت تلفیقی آفات استفاده می شوند عبارتند از :
چریش یا نیم :
عصاره استخراج شده از میوه های درخت نیم یا چریش که دارای خاصیت حشره کشی است ، به شکل تجاری تهیه و روی گیاهان مورد نظر پاشیده می شود. مواد هورمونی موجود در ترکیبات یاد شده، مانع به بلوغ رسیدن و تکمیل چرخه زندگی حشراتی می شود که از برگ های سمپاشی شده ، تغذیه کرده اند. این ترکیبات در هوای خشک و همچنین در ساعات آفتابی نبایستی مصرف شوند، برای انسان بی خطرند ولی باید دقت کرد که حیوانات خانگی و اهلی تا چند ساعت بعد از محلول پاشی ، از گیاهان سمپاشی شده مصرف نکنند.
پیرترین
این حشره کش از گل های گیاه پیرتروم و بعضی از گیاهان خانواده کاسنی (کمپوزيته) به خصوص گونه هایی از جنس داوودی استخراج و معمولا به صورت پودر (برای گرد پاشی) ارائه می شود. این حشره کش سریعا تأثیر می کند. سمیت آن برای حیوانات اهلی و خانگی نسبتا کم ولی برای زنبور عسل و سایر حشرات بسیار زیاد است. بنابراین در مصرف آن بایستی نهایت احتیاط برای حفظ حشرات مفید صورت پذیرد. این گیاه در ایران نیز یافت می شود و در گذشته در ترکیب امشی بکار می رفته است.
نیکوتین
نیکوتین از حشره کش های موثر و قدیمی است. این ماده (آلكالوئيد) در برگ های توتون و تنباکو به فراوانی یافت می شود. ترکیب سولفات دو نیکوتین یکی از فرم های تجاری این حشره کش است که عمدتا برای کنترل آفات مکنده ، به خصوص شته ها و زنجرک ها مناسب است.
ساباديلا
پودر بسیار نرمی است که از آسیاب کردن بذور گیاهی به نام ساباديلا به دست می آید. این حشره کش تأثیر سریع داشته، اما برای حشرات مفید به ویژه زنبور عسل بسیار سمی و کشنده است. حیوانات خانگی و اهلی نیز بایستی از آن دور نگهداشته شوند، زیرا روی غشاء مخاطی آنها تأثیر می گذارد.
۷- آفت کش های بیولوژیک برای مدیریت تلفیقی آفات
امروزه تعدادی از سموم بیولوژیک به شکل تجاری در بازار ارائه شده اند. مثلا (BT) که از یک سویه و یا مخلوطی از چندین سویه از یک نوع باکتری است که برای کنترل آفات مختلف (عمدتا لارو پروانه ها و سوسکها ) استفاده می شود. و یا تریکو در مین، که برای کنترل قارچ های بیمارگر خاکزی مثل ریزوكتونيا، فوزاریوم و … کاربرد دارد. همچنین پودرهایی که محتوی ویروس های بیمارگر است ، برای کنترل تعدادی از آفات، نظیر بید سیب زمینی و غیره به کار می روند.
مدیریت تلفیقی آفات و حاصل خیزی خاک و تغذیه گیاهی
واقعیت این است که کودها و مواد حاصل خیز کننده شیمیایی ساخت بشر از یک سو موجب افزایش عملکرد محصولات با هزینه نسبتا کم شده و از سوی دیگر باعث به هم خوردن تعادل طبیعی حیات جانداران، آلودگی خاک و آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی می شوند . مهمتر از همه آن که این کودها باعث ایجاد مشکلاتی در سلامت مصرف کنندگان می شوند . در مقابل ، مصرف مواد آلی و حاصلخیز کننده های طبیعی، مشکلات زیست محیطی یاد شده را نداشته و سلامت مصرف کنندگان را نیز مورد تهدید قرار نمی دهند
درست است که کودهای شیمیایی نقش چشمگیری در افزایش تولیدات کشاورزی در نیم قرن گذشته داشته اند ولی به اعتقاد دانشمندان و متخصصان خبره کشاورزی، مصرف بی رویه این مواد مصنوعی، مسائل و مشکلات فراوانی را هم به بار آورده اند که بایستی مد نظر کشاورزان عزیز قرار گیرند
1- باقیمانده ترکیبات حاصل از مصرف کودهای شیمیایی در میوه ها و محصولات کشاورزی ، سلامت مصرف کنندگان این محصولات را به خطر انداخته است.
۲-باقیمانده کودهای شیمیایی در خاک، همراه با آب آبیاری به سفره های آب های زیرزمینی نفوذ کرده و با استحصال دوباره آب به مصرف انسان ها و جانوران می رسد و آنها را مسموم می کند.
٣- مسمومیت حاصل از مصرف ترکیبات شیمیایی باقیمانده از کودها، فوری ظاهر نمی شود بلکه به اعتقاد کارشناسان بهداشت و تغذیه در طولانی مدت به صورت سکته های ناگهانی و دیگر امراض سخت بروز خواهد کرد.
۴- مصرف کودهای شیمیایی تعادل طبیعی موجودات زنده داخل خاک و محیط زیست بشر و جانوران را بر هم زده و آینده کره زمین را به مخاطره می اندازد.
۵- کاربرد وسیع کودهای شیمیایی در کشاورزی، عطر، طعم و مزه میوه ها و سبزیجات را دستخوش تغییراتی ناخوشایند می نماید.
۶- با مصرف کودهای شیمیایی ، تولید «آنتی اکسیدان ها» در میوه ها که برای تقویت سیستم دفاعی بدن لازم و ضروری هستند، به شدت کاهش می یابد.
۷- استفاده زیاد از کودهای شیمیایی در کشاورزی ، موجب تخریب ساختمان فیزیکی و شیمیایی خاک شده و در دراز مدت ، مزارع کشاورزی را به کویری شور و لم یزرع تبدیل خواهد نمود.
جایگزین هایی برای کودهای شیمیایی در کشاورزی ارگانیک
در کشاورزی ارگانیک و نیز مدیریت تلفیقی آفات به جای استفاده از کودهای مضر شیمیایی از مواد آلی و کودهای بیولوژیک استفاده می شود. مواد آلی، به موادی گفته می شود که منشا گیاهی و جانوری داشته باشد و علاوه بر تأمین مواد غذایی لازم برای رشد گیاهان ، اثرات مثبتی بر خاک و حاصلخیزی آن دارند.
از جمله این اثرات می توان به افزایش ظرفیت نگهداری آب و عناصر غذایی، سبک شدن خاک ، بهبود شرایط خاک برای فعالیت موجودات مفید ذره بینی خاک و بهبود تهویه خاک اشاره کرد. مواد آلی مورد مصرف در کشاورزی ارگانیک ، شکل های مختلفی دارند که به طور مختصر به آن ها اشاره می شود.
۱-کودهای حیوانی
کودهای حیوانی شامل دو بخش جامد و مایع است . نزدیک به نیمی از «ازت» و «پتاسیم» و تمام فسفر کودهای یاد شده در قسمت جامد آنها قرار دارد . بنابراین لازم است که در تلنبار کردن این کودها مراقبت های لازم به عمل آید تا از خروج مواد غذایی (ازت ، پتاسیم و سایر مواد محلول) به صورت شیرابه جلوگیری شود. کودهای حیوانی از نظر ترکیب عناصر پرمصرف و کم مصرف با هم تفاوت هایی دارند . جدول زیر مقادیر متوسط عناصر غذایی را در کودهای مختلف نشان می دهد .
نکته ۱) مسئله بسیار مهم و حائز اهمیت در مصرف کودهای حیوانی، اطمینان از پوسیده بودن آن هاست. زیرا کودهای دامی نپوسیده ممکن است حاوی بذور علف های هرز و برخی از عوامل بیماری زای گیاهی بوده و یا بخشی از مواد غذایی آن توسط گیاه قابل جذب نباشد.
نکته ۲) پخش یکنواخت کودهای حیوانی در مزرعه، تعداد دفعات مصرف آن ها با توجه به شرایط خاک مزرعه و نوع زراعت ، زمان مصرف ( پاییز و بهار) و مخلوط کردن سریع آن ها با خاک از جمله نکاتی است که در مصرف این نوع کودها اهمیت زیادی دارد.
۲-کود سبز
کود سبز اصطلاحا به گیاهانی گفته می شود که در مزرعه کاشته شده و پس از رسیدن به مرحله معینی از رشد، با شخم به زمین برگردانده می شوند. مهم ترین تأثیر کود سبز، افزایش مواد آلی خاک به منظور اصلاح خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک است. معمولا گیاهانی به منظور تولید کود سبز انتخاب و کشت می شوند که سریع الرشد، دارای شاخ و برگ علفی و کم توقع باشند. گیاهان تیره بقولات (مثل شبدر، ماشک گل خوشه ای، باقلا و …) گیاهان تیره غلات (مانند جو و ارزن) و گیاهان سایر تیره ها از قبیل منداب و خردل) از جمله گیاهانی هستند که به تنهایی یا به صورت مخلوط با هم به عنوان کود سبز مورد استفاده قرار می گیرند.
نکته ۱) بایستی زمان برگرداندن گیاه به خاک تا کشت بعدی به اندازه ای باشد که گیاه برگردانده شده ، بطور کامل پوسیده شود.
نکته ۲) خاک رطوبت کافی داشته باشد تا پوسیده شدن گیاه بخوبی و در مدت کمتری انجام شود .
۳-کمپوست
کمپوست ها بقایای تخمیر شده مواد گیاهی و جانوری هستند که به عنوان مواد حاصلخیز کننده به خاک اضافه می شوند. این مواد علاوه بر اصلاح خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک ، مقادیر قابل ملاحظه ای عناصر غذایی ( با توجه به منشأ آن ) در اختیار خاک می گذارند . مواد کمپوست ممکن است از بقایای محصولات زراعی، ضایعات و پس مانده واحدهای صنایع غذایی (از قبیل روغن کشی، تهیه کنسانتره و آب میوه)، مواد آلی زباله های شهری، پس مانده واحدهای تولید قارچ و بقایای فضای سبز شهرداری ها به دست آید.
نکته ۱) موارد و نحوه مصرف کمپوست مشابه کودهای حیوانی است.
نکته ۲) هنگام انتخاب و خرید کمپوست بایستی علاوه بر پوسیده بودن آن، از سلامت و عاری بودن آن از مواد و عناصر مضر (مانند فلزات سنگین و زباله های بیمارستانی ) اطمینان حاصل کرد.
طرز تهیه کمپوست
پسمانده های طبیعی مانند شاخ و برگ درختان و گیاهان را خرد کرده، کود حیوانی، خاک رس، پودر سنگ، پودر خون، پوشال چوب، پودر استخوان، خزه اقیانوس، محلول دم کرده گیاهان مانند گزنه، پیاز و بقیه علف ها را بر روی خاک باغ جایی که سایه و آفتاب می باشد، آماده می نماییم. این پسماندها را با طول ۱ / ۵ متر و به قطر ۲۰ سانتی متر روی خاک می ریزیم. درازی و طول این کمپوست بستگی به مقدار پسماندهای ما دارد.
حدود ۳ سانتی متر قطر روی پسماندها را کود حیوانی می ریزیم و روی آن را حدودا ۳ سانتی متر خاک رس میریزیم و روی خاک را آن قدر پودر سنگ می ریزیم که سفید شود، سپس روی آن را با پودر خون و پودر استخوان به اندازه ۰ / ۵ سانتی متر می پوشانیم. حدود دو ماه وقت لازم است تا این کمپوست پوسیده شود، بعد از دو ماه کمپوست را به هم می زنیم.
لایه بیرونی که هنوز نپوسیده و تبدیل به خاک سیاه نشده را در درون کمپوست وارد کرده و آن چه آماده و پوسیده شده که معمولا در درون کمپوست می باشد را بیرون می آوریم، باز دو ماه وقت میدهیم، سپس این کمپوست را سرند میکنیم و اول بهار ۵ سانتی متر از این طلای سیاه را به روی خاک می ریزیم و خاک را با کمپوست کلنگی میکنیم تا کمپوست و خاک تا حدی با هم مخلوط شوند (هرگز بیل نمیزنیم). این کمپوست که همان هوموس می باشد، انباره معدنی از مواد طبیعی برای درختان و گیاهان می باشد.
دلیل و سند بر صحت مطالب بالا جنگل می باشد، در کل کره زمین جنگل های طبیعی که انسان به آن راه نیافته است، در کمال تعادل و سلامتی میلیونها سال است که پابرجامی باشد و با آهنگ طبیعت و قوانین حاکم بر آن، زمان می گذرانند، قانون طبیعت که بر جنگل ها حاکم است به این صورت عمل میشود:
درختان در بهار شکوفه و برگ می دهند، برای این عمل از خاک انرژی می گیرند، گلها تبدیل به میوه شده و برگها رشد می کنند، کم کم فصل پاییز فرا می رسد، میوهها و برگها به پای درختان می ریزند. این عمل دو هدف مهم را دنبال می کند: و تغذیه درخت با میوه و برگها و برگرداندن انرژی دوباره به خاک و پوشاندن و حفظ خاک از آفتاب، باران، سرما و گرمای مستقیم و جلوگیری از تبخیر بیش از حد آب.
این چرخه یک فرآیند طبیعی است، اما باغدار و زارع برای بهبود وضع اقتصادی خود، محصول را از پای درخت جمع کرده و به بازار عرضه می کند و این چرخه و تعادل را به هم می زند، پس درختی که از خاک انرژی خود را گرفت، مواد مصرفی خودش را به وسیله ریشه ها از خاک گرفته و به درخت و گیاه تزریق می کند.
۴- ورمی کمپوست (کمپوست کرمی)
فرآوری ضایعات آلی نظیر کود دامی، بقایای گیاهی، زباله های آلی شهری و غیره توسط کرم های خاکی، ورمی کمپوست نامیده می شود. ورمی کمپوست از لغت لاتین Vermis گرفته شده که به معنی «کرم» میباشد.
ورمی کمپوست حاصل یک فرآیند نیمه هوازی (حدود ۸۰ درصد رطوبت) است که غالبا توسط گونه ای خاص از کرمها به نام کرم حلقوی قرمز با نام علمی Esinia foetida انجام می گیرد.
ورمی کمپوست مواد حاصل از بستر رشد کم بوده که پس از دفع شدن از سیستم گوارش کرم، در محیط باقی می ماند، لذا این ماده مجموعه ای از فضولات کرم به همراه مواد آلی تجزیه شده و نیز اجساد كرمها بوده که برای گیاه، ارزش غذایی فراوانی دارد.
مواد دفع شده توسط کرمها، اغلب دارای نیتروژن، فسفر و پتاسیم به میزان ۱۱-۵ مرتبه بیشتر از خاکهای بدون کرم میباشد. در اثر عبور مواد الى از دستگاه گوارش کرم، میزان عناصر قابل استفاده برای گیاه از جمله عناصر میکرو افزایش چشمگیری می یابد.
ورمی کمپوست ماده ای شبیه پیت بوده که دارای تخلخل زیاد، قدرت جذب و نگهداری بالای عناصر معدنی، تهویه و زهکشی مناسب، ظرفیت زیاد نگهداری آب، و بدون بوی نامطبوع و عوامل بیماری زا است و امروزه استفاده از آن در زراعت ارگانیک گیاهان دارویی رایج گردیده است.
از این رو استفاده از ورمی کمپوست در کشاورزی پایدار، علاوه بر افزایش جمعیت و فعالیت میکروارگانیزمهای مفید خاک (نظير قارچهای میکوریزایی و میکروارگانیزمهای حل کننده فسفات)، در جهت فراهم سازی و آمایش عناصر غذایی مورد نیاز گیاه از قبیل نیترات، فسفر قابل تبادل، منیزیم و پتاسیم محلول عمل نموده و سبب بهبود رشد و عملکرد گیاهان زراعی می شود.
پاندی در مطالعه خود که بر روی گیاه دارویی درمنه انجام گرفت، نشان داد که مصرف ورمی کمپوست حاصل از بقایای گیاهی موجب بهبود قابل ملاحظه بیوماس گیاهی، گلدهی و عملکرد اسانس در مقایسه با شاهد گردید.
در این پژوهش ملاحظه کردید که کاربرد ورمی کمپوست از طریق کنترل آفات و بیماریهای خاکزی نظیر نماند و بهبود واکنشهای حیاتی مفید در خاک و نیز جذب آب و عناصر غذایی، باعث افزایش رشد و نمو گیاه گردید. او همچنین اظهار داشت که بهبود عملکرد اسانس در این گیاه ناشی از افزایش یافتن ماده خشک حاصل از مصرف ورمی کمپوست بود.
همچنین در تحقیقی دیگر، درزی و همکارانش مشاهده نمودند که افزایش مقادیر ورمی کمپوست سبب افزایش بارز ارتفاع بوته، تعداد چتر، عملکرد بیولوژیک، میزان اسانس و عملکرد دانه و اسانس در گیاه دارویی رازیانه گردید.
مطالعه آرگوئلو و همکاران نیز مبین افزایش قابل توجهی در عملکرد محصول و کیفیت آن در گیاه دارویی سیر بود. آنها دریافتند که مصرف ورمی کمپوست از طریق تسریع در تشکیل پیاز و نیز طولانی شدن دوره پر شدن آن، موجب افزایش کربوهیدرات های غیر ساختمانی نظیر فروکتان گردیده و متعاقب آن عملکرد محصول گیاه سیر نیز بهبود می یابد.
در این پژوهش ارتفاع بوته گیاه سیر نیز به دلیل بهبودی که در جذب عناصر معدنی و آب و پیامد آن در فرآیند فتوسنتز صورت گرفته بود، افزایش یافت.
در مجموع می توان چنین نتیجه گرفت که با توجه به این که بهبود کمیت و کیفیت و سلامت ماده موثره گیاهان دارویی موجب سلامت دارو و غذا شده و در نهایت موجب تندرستی و سلامت جامعه نیز می گردد؛ لذا تولید ارگانیک گیاهان با مدیریت تلفیقی آفات امری حیاتی و ضروری به نظر می رسد.
۵- کودهای زیستی (کودهای بیولوژیک)
کودهای زیستی ، کودهایی هستند حاوی باکتری ها یا قارچ های ذره بینی مفید که عناصر مورد نیاز را در داخل خاک در دسترس گیاهان قرار می دهند. امروزه انواعی از کودهای زیستی مفید برای مصرف در کشاورزی ارگانیک وجود دارد که کشاورزان می توانند از آن ها استفاده نمایند.
استفاده از جانداران مفید خاکزی تحت عنوان «کود بیولوژیک» به عنوان طبیعی ترین و مطلوب ترین راه برای زنده و فعال نگه داشتن سیستم حیاتی خاک، مطرح می باشند. عرضه مواد آلی به خاک، به دلیل پاسخگویی به مبرم ترین نیاز آن، بزرگ ترین مزیت این قبيل کودهاست.
علاوه بر این، تامين عناصر غذایی به صورتی کاملا متناسب با تغذیه طبیعی گیاهان، کمک به تنوع زیستی، تشدید فعالیتهای حیات، بهبود کیفیت و حفظ سلامت محیط زیست و در مجموع، حفظ و حمایت از سرمایه های ملی (خاک، آب، منابع انرژی غیرقابل تجدید) از مهمترین مزایای کودهای زیستی محسوب می شوند.
از سویی دیگر، تولید و مصرف بی رویه نهاده های شیمیایی (کودهای شیمیایی، قارچکشها و آفت کشها) در کشاورزی متداول در طی چند دهه اخیر مشکلات زیست محیطی بسیار زیادی را سبب گردیده است که در این میان میتوان به معضلاتی همچون آلودگی منابع آب و خاک، کاهش کیفیت محصولات غذایی و برهم خوردن تعادل زیستی در محیط خاک که صدمات جبران ناپذیری به اکوسیستم ها وارد می سازد، اشاره کرد.
راه حل اساسی این مشکلات حرکت کردن به سوی کشاورزی پایدار و ارگانیک بر پایه استفاده هر چه بیشتر از نهاده های درون مزرعه ای از جمله کودهای زیستی می باشد. بنابراین بکارگیری این کود بیولوژیک گامی اساسی و مطمئن در جهت دستیابی به اهداف کشاورزی ارگانیک می باشد.
در تولید گیاهان دارویی، ارزش واقعی به کیفیت محصول و پایداری تولید داده می شود و کمیت محصول در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد. مطالعات انجام شده درباره گیاهان دارویی در اکوسیستم های طبیعی و زراعی گویای آن است که استفاده از نظام کشاورزی ارگانیک به دلیل تطابق با شرایط طبیعی و اصالت کیفیت محصول، بهترین شرایط را برای تولید این گیاهان فراهم می آورد و حداکثر ماده موثره در چنین شرایطی تولید می گردد.
به همین دلیل رویکرد جهانی در تولید گیاهان دارویی به سمت سیستم های کشاورزی ارگانیک و بکارگیری روش های مدیریتی آنها می باشد. یکی از این روشها بکارگیری کودهای زیستی به منظور ارتقا عملکرد کمی و کیفی گیاهان دارویی می باشد.
از انواع کود بیولوژیک می توان به میکروارگانیزمهای حل کننده فسفات، قارچ های میکوریزایی و ورمی کمپوست اشاره کرد که امروزه کاربرد فراوانی در «تولید ارگانیک گیاهان دارویی» به منظور دستیابی به افزایش کیفیت و پایداری عملکرد آنها دارند.
تعدادی از این کودهای زیستی عبارتند از :
باکتری های تثبیت کننده ازت
این باکتری های خاکزی بر روی ریشه بعضی از گیاهان زراعی مستقر شده و نه تنها آسیبی به گیاه وارد نمی کنند، بلکه برای گیاه و خودشان کودسازی می کنند . در حال حاضر این گونه کودها در بازار مصرف وجود دارد.
مدیریت تلفیقی آفات – قارچهای میکوریزا
واژه «میکوریزا» از تلفیق دو کلمه لاتین «میکو» به معنی قارچ و «ریزا» به معنی ریشه بوجود آمده است. میکوریزانوعی همزیستی است که در طبیعت بین انواعی از قارچ ها و سیستم ریشه ای گیاهان بوجود آمده است و اغلب گیاهان از این همزیستی بهره می برند. در این همکاری متقابل ، قارچ تعدادی از عناصر غذایی را که در خاک به شکل نامحلول و غیر قابل جذب برای گیاه است را به شکل محلول و قابل جذب در می آورد و گیاه آن ها را به مصرف می رساند. در مقابل، گیاه نیز بخشی از مواد تولید شده در فرآیند فتوسنتز خود را در اختیار قارچ قرار می دهد تا به مصرف برساند.
قارچهای میکوریزایی یکی از انواع کودهای زیستی بوده که دارای رابطه همزیستی با ریشه اغلب گیاهان زراعی می باشند و از طریق افزایش میزان جذب عناصر غذایی مثل فسفر، نیتروژن و برخی عناصر کم مصرف افزایش جذب آب، تولید هورمون های گیاهی، کاهش تاثیر منفی تنشهای محیطی و افزایش مقاومت در برابر عوامل بیماری زا، سبب بهبود در رشد و عملکرد گیاهان میزبان در سیستم های کشاورزی پایدار می شوند.
در همین رابطه و در مورد تاثیر قارچهای میکوریزایی VAM بر رشد، نمو و کمیت و کیفیت اسانس گیاهان دارویی، کاپور و همکارانش نشان دادند که همزیستی ریشه گیاه رازیانه با دو گونه از قارچهای میکوریزای وزیکولار آریا سکولار به نامهای Glomus fasiculatum و G . macrocarpum، به صورت معنی داری تعداد چتر، وزن دانه، بیوماس، غلظت فسفر، درصد همزیستی ریشه و میزان اسانس رازیانه را بهبود بخشیدند. در این پژوهش، گونه G . fasiculatum بهتر از گونه دیگر بود.
همزیستی میکوریزایی از طریق بهبود گسترش هيفهای قارچ در منافذ خاک، به صورت فیزیکی موجب افزایش جذب فسفر در پیکره رویشی رازیانه گردید. تعداد چترهای بیشتر در بوته رازیانه نیز، به بهبود تغذیه معدنی به ویژه فسفر و افزایش عملکرد بیولوژیک در تیمار تلقیح میکوریزایی نسبت داده شده است.
به علاوه، افزایش وزن خشک گیاه و غلظت فسفر آن به عنوان پارامترهای تعیین کننده وزن دانه و غلظت فسفر آن در گیاهان تلقیح شده شناخته شدند. آنها خاطر نشان کردند از آن جا که اسانس ها ترکیباتی ترپنوئیدی بوده که واحدهای سازنده آنها (ایزوپرنوئیدها) مانند ایزوپنتنیل پیروفسفات (IPP) و دی متیل آلی پیروفسفات (DMAPP)، نیاز مبرم به NADPH و ATP دارند و با توجه به این موضوع که حضور عناصری نظیر نیتروژن و فسفر برای تشکیل ترکیبات اخیر ضروری می باشد.
از این رو همزیستی میکوریزایی از طریق جذب کارآمد فسفر و تا حدودی نیتروژن توسط ریشه رازیانه، موجب افزایش میزان اسانس این گیاه دارویی گردید. در این مطالعه، کیفیت اسانس نیز بهبود یافت، به گونه ای که میزان ماده ارزشمند آنتول در اسانس در تیمارهای میکوریزایی در مقایسه با شاهد به نحو قابل ملاحظه ای افزایش یافت.
در پژوهش دیگری که به منظور بررسی تاثیر همزیستی میکوریزایی در مرکبات انجام شد، روشن گردید که کاربرد گونهای قارچ VAM به نام Glomus intraradices موجب بهبود کمیت و کیفیت اسانس برگ در گونه ای از مرکبات به نام Citrus jambhiri گردید. آنها بهبود تغذيه معدنی در گیاه مذکور را که از طریق قارچ میکوریزایی حاصل شده بود، به عنوان علت عمده افزایش میزان اسانس اعلام کردند.
نتیجه تحقیقات گوپتا و جاناردانان نیز حاکی از آن بود که تلقیح میکوریزیایی موجب بهبود قابل ملاحظه عملکرد بیولوژیک و عملکرد اسانس در گیاه دارویی علف لیمو در مقایسه با تیمار شاهد گردیده است.
در در پژوهش جداگانه که توسط گوپتا و همکاران در گیاه دارویی علف لیمو و خلیق و جانا ردهانان در گیاه دارویی نعناعه صورت گرفت، نتایج تحقیق آشکار ساخت که تلقیح میکوریزایی سبب افزایش یافتن میزان اسانس و عملکرد آن در مقایسه با تیمار شاهد گردید.
آنها گزارش کردند که در مطالعات خود، شاهد بهبود تغذیه معدنی در گیاه بودند و همین پدیده منجر به افزایش میزان اسانس در گیاهان تلقیح شده گردید. عملکرد اسانس نیز به دلیل افزایشی که در اجزای تشکیل دهنده آن یعنی میزان اسانس و عملکرد پیکره رویشی رخ داده بود، بهبود یافت.
میکروارگانیسم های حل کننده فسفات
یکی از مشکلات فعلی خاک های کشاورزی آن است که عنصر فسفر در خاک وجود دارد ولی قابل استفاده برای گیاه نیست. امروزه کودهایی مانند «کود بارور ۲» در بازار یافت می شود که در صورت مصرف، بخشی از فسفر مورد نیاز گیاه در خاک تأمین می شود .
خاک و آب سالم، بستر تولید محصول سالم
عناصر سنگین از جمله کادمیوم و سرب به دلیل تحرک کم، به مرور زمان در خاک انباشته می شوند. استفاده بی رویه از کودهای فسفره سبب انباشته شدن کادمیوم و مصرف بیش از حد مجاز کودهای حیوانی موجب انباشته شدن سرب در خاکهای کشاورزی می گردد. توزیع نامناسب کمپوست و لجن فاضلاب باعث ورود مقادیر قابل توجه از عناصر کادمیوم و سرب به خاکهای کشاورزی میشود. هزار هکتار اراضی جنوب استان تهران ۳۰۰ تا ۳۵۰ هکتار با فاضلاب خام، سبزی کاری شده و با افزایش آلودگی سه عنصر روی، سرب و کادمیوم در منطقه شهر ری، فیروز آباد و سرخه حصار به ازای ۵۰ کیلوگرم کود فسفره در هکتار میزان ۱ تا ۱۰۰ گرم کادمیوم به خاک اضافه می شود.
جلوگیری فوری از کشت سبزیجات غده ای و برگی در مناطق آلوده، پایش دوسالانه از نظر تغییرات آلودگی خاک و آب؛ توسعه کشت جایگزین نظیر زراعت گل های زینتی و محصولات غیر خوراکی مانند گیاهان دارویی صنعتی اسانس دار، تولید بذر و محصولات دانه ای و توسعه کشت های گلخانهای ضروری به نظر می رسد.
خطرات فاضلاب های صنعتی و شهری در ایجاد آسیب بیولوژیک
ورود فاضلاب های صنعتی و شهری به خاک موجب افزایش قابل توجه فلزات سنگین به صورت توده ای و قابل جذب شده و خطرات جدی جهت گیاهان قابل کشت در آن نوع خاک و یا آلوده نمودن آبهای زیر زمینی را موجب می گردد.
در مورد افزایش فلزات سنگین در گیاهان از طریق هوا، وتر و همکاران در سال ۱۹۷۴ یک بررسی روی افزایش سه فلز روی، سرب و کادمیوم در فواصل مختلف مکانی از محل یک کارخانه ذوب فلز در عمق ۸۰-۰ سانتی متری خاک و گیاهان غیرزراعی موجود در سطح آنان به عمل آوردند که نتایج حاصل بیانگر این است که سرب و کادمیوم در سطوح اوليه خاک، غلظت بیشتری دارند و با افزایش عمق خاک آنها به شدت کاهش می یابد. در همین ارتباط یعنی آلودگی هوا، با تحقیق یاد شده از بین فلزات دو عنصر سرب و کادمیوم که بیشتر از بقیه از طریق هوا باعث آلودگی میشوند.
واریته های مختلف یک گونه گیاهی مقادیر مختلفی از فلزات سنگین خصوصا کادمیوم را جذب می نمایند. در این مورد آزمایش جان ولیرهون در سال ۱۹۷۶، ضمن یک تحقیق در محیط کشت با غلظت 1/. قسمت در میلیون کادمیوم، هشت واریته کاهو را مورد بررسی قرار دادند که از نتایج حاصل ملاحظه می گردد که هر یک گونه گیاهی که از یک منبع ثابت، کادمیوم جذب مینموده واریته های مختلف کاهو تقریبا از 0.5 تا 8.75 قسمت در میلیون از این فلز را جذب نموده اند. همچنین در مورد جذب کبالت در یک گونه از خانواده بقولات به نام لوپن، واریته های متفاوت سطوح وسیعی از 0.001 تا 1.67 قسمت در میلیون از این فلز را جذب می نماید.
در مناطق خشک و نیمه خشک مانند کشور ایران استفاده مجدد از پساب می تواند راهی برای جبران کمبود آب باشد. با توجه به خشکسالی های مکرر سالهای پیش در ایران، رشد روز افزون جمعیت، توسعه شهرنشینی، صنعتی شدن و غیره، امروزه استفاده از فاضلاب تصفیه شده به عنوان یکی از منابع پایدار در کشاورزی حائز اهمیت می باشد.
عناصر موجود به چهار دسته تقسیم می شوند:
ضروری برای رشد گیاه: آهن، منگنز، روی، مس و مولیبدن و غیر ضروری برای گیاه: کادمیوم، ارسنیک، نیکل و غیره و لازم برای انسان و حیوان: وانادیوم، کبالت، آهن، منگنز، روی، ..
عناصر خطرناک برای انسان: کادمیوم، سرب، نیکل، مولیبدن، کروم، و..، و افزایش غیرعادی بیشتر فلزات ه ۱۸ هزار هکتار اراضی جنوب استان تهران و ۳۰۰ تا ۳۵۰ هکتار با فاضلاب خام سبزی کاری شده و افزایش آلودگی سه عنصر روی، سرب و کادمیوم در منطقه شهر ری، فیروزآباد و سرخه حصار ه به ازای ۵۰ کیلوگرم کود فسفره در هکتار میزان ۱ تا ۱۰۰ گرم کادمیوم به خاک اضافه می شود.
اگر از لجن خشک استفاده نشده باشد کودهای فسفره علت افزایش کادمیوم در خاک و گیاه هستند.
اندام های هوایی و ریشهای بیشتر سبزیجات کشت شده در اراضی آلوده جنوب تهران بیش از حد مجاز حاوی عناصر سمی میباشند ولی اندام های میوه ای و بذری، آلودگی زیر حد مجاز دارند. بنابراین موارد زیر توصیه می شود:
جلوگیری فوری از کشت سبزیجات غده ای و برگی در مناطق آلوده و پایش دوسالانه منطقه از نظر تغییرات آلودگی خاک و آب و توسعه کشت جایگزین نظیر زراعت چوب، گل های زینتی و محصولات غیر خوراکی مانند گیاهان دارویی صنعتی اسانس دار و تولید بذر و محصولات دانه ای و توسعه کشت های گلخانه ای در گذشته، کشاورزی به شکل ساده و همراه و همراستا با طبیعت انجام میشد.
رشد فزاینده جمعیت و افزایش روزافزون تقاضا برای محصولات کشاورزی، استفاده از نوآوری های جدید در بخش کشاورزی را اجتناب۔ ناپذیر نمود. بخش کشاورزی برای پاسخ به نیاز جمعیت، مسیرهای مختلفی را انتخاب نمود از جمله اتخاذ استراتژیهای این بخش در جهان، استفاده از نهاده های پربازده در کنار دیگر استراتژی هایی مثل توسعه مرزی میباشد.
استراتژی استفاده از نهاده های پربازده به رغم نقش زیادی که در افزایش تولید داشته است، ولی به دلیل عدم آگاهی و دانش لازم در مدیریت تلفیقی آفات ، روند رو به رشد استفاده از کودهای شیمیایی و سموم، سبب آلودگی خاک و آبهای سطحی و زیرزمینی را موجب شده است. مهمترین نکته در آلودگی این منابع، انتقال آن به اشکال متفاوت به انسان و تهدید و از بین بردن سلامت او می باشد.
آگاهی به این مسأله و مشکلات احتمالی، کشاورزی نزدیک به طبیعت را دیکته نموده است که به اسامی مختلفی نامیده می شود؛ از جمله آنها کشاورزی زیستی (بیولوژیک و ارگانیک است، که در واقع یک سیستم مدیریتی جامعی است که کمیت و کیفیت محصولات از تولید تا فرآوری و انتقال به مصرف کننده، سلامت خاک، گیاه، حیوان، انسان، میکروارگانیسمهاء محیط سیاره زمین به عنوان یک موجود زنده واحد، اصول اکولوژیکی، محیط زیست، اصول عدالت و روابط اجتماعی، احترام به حقوق شهروندی و اصول پایداری زیستی در آن مد نظر است.
توسعه کشاورزی زیستی و ارگانیک در ۲۰ سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است. شعار اصلی کشاورزی زیستی و ارگانیک، «خوب برای طبیعت و خوب برای شما» است. مهمترین هدف آن افزایش سطح آگاهی مردم نسبت به کیفیت و تأثیر آن بر حفظ محیط زیست و توسعه پایدار، و ترغیب به مصرف محصولات سالم و ارگانیک» می باشد.
به جهت اهمیتی که تولید محصولات دامی به لحاظ نوع و چرخه مصرف غذایی انسان به واسطه کوتاهی مسیر دارد، امروزه توجه ویژه ای به سالم و ارگانیک بودن این محصولات می شود. استانداردهای مربوط به کیفیت و ترکیب خوراک دام سالم و ارگانیک در تولید گوشت و دیگر محصولات دامی در سالهای اخیر به شدت افزایش یافته است. تا قبل از سال ۲۰۰۸ دامداران تولیدکننده محصولات دامی سالم و ارگانیک، مکلف بودند حداقل ۸۵ درصد از ترکیب علوفه مصرفی دام را به روش ارگانیک تهیه نمایند؛ این موضوع از سال ۲۰۰۸ به ۱۰۰ درصد افزایش یافته است.
در کشاورزی زیستی و ارگانیک علاوه بر سلامت محوری آن، توسعه پایدار و توجه به منابع پایه نیز حایز اهمیت فراوان است، به عنوان مثال خاک، عنصر اصلی تولید در کشاورزی زیستی و ارگانیک اهمیت و نقش زیادی دارد. کشاورزان ارگانیک نه تنها به دنبال خاک سالم، و حاصلخیز برای کشت هستند، بلکه در جهت بهبود ساختار خاک، و مدیریت مؤثر آب تلاش می نمایند، و شیوه های مختلفی را در کشاورزی زیستی و ارگانیک برای حفظ خاک، مورد استفاده قرار میدهند که این شیوه عبارتند از:
- استفاده از تنوع گونه و رعایت الگوی کشت
- أيش زمین برای بازیابی
- کشت محصولات لگومها مانند یونجه و شبدر
- استفاده از کود حیوانی با منشاء ارگانیک
- ایجاد محدودیتهای شدید در استفاده از انواع کودهای مصنوعی و آفت کشها
- استفاده از اراضی به صورت دوره ای به عنوان علفزار و مرتع به منظور تقویت و باروری خاک
کشت محصولات زراعی (کود سبز) بعد از برداشت محصول جهت حفاظت از خاک در سیستمهای ارگانیک در بخش دامداری، تعداد دام به ازاء هر هکتار معمولا کمتر از دامداری های معمولی است.
در زمینه مدیریت تلفیقی آفات کاهش یافتن جمعیت دام در دامداری های ارگانیک، به کاهش استرس دام و آفات و بیماریها کمک میکند.
